18 Απριλίου 1955: Σαν σήμερα έφυγε ο Άλμπερτ Αϊνστάιν

Γερμανός φυσικός, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν, τιμημένος με βραβείο Νόμπελ Φυσικής το 1921. Υπήρξε μία από τις πιο δημιουργικές διάνοιες στην ιστορία της ανθρωπότητας και άνοιξε νέους δρόμους στην επιστήμη.

Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν (Albert Einstein) γεννήθηκε στις 14 Μαρτίου 1879 στο Ουλμ της Γερμανικής Αυτοκρατορίας από εβραίους γονείς: τον επιχειρηματία Χέρμαν Αϊνστάιν (1847-1902) και την Παουλίνε Κοχ (1858-1920), μία αξιόλογη πιανίστρια, που έστρεψε από νωρίς τον γιο της στην κλασική μουσική. Σε ηλικία 5 ετών, ο μικρός Αλβέρτος ξεκίνησε μαθήματα βιολιού και μέχρι το τέλος της ζωής του δεν αποχωριζόταν το αγαπημένο του όργανο.

Τίποτε δεν φανέρωνε την ιδιοφυία του όταν ήταν μικρός. Αντίθετα, οι γονείς του είχαν αρχίσει να πείθονται ότι ο καρπός της ένωσής τους ήταν ένα καθυστερημένο αγόρι. Πώς αλλιώς να εξηγούσαν το ότι άρχισε να μιλά σε ηλικία 3 ετών;

Το σχολείο δεν είναι τίποτε άλλο παρά «ένα στρατιωτικό καψόνι για ανεγκέφαλους»

Ο Αλβέρτος μεγάλωσε στο Μόναχο. Άτακτο παιδί στο σχολείο. Και στα μαθήματα επιεικώς μέτριος. Όχι από τεμπελιά. Από «άποψη». Έλεγε και ξανάλεγε ότι το σχολείο δεν είναι τίποτε άλλο παρά «ένα στρατιωτικό καψόνι για ανεγκέφαλους». Έτσι, προτιμούσε να μελετά στο σπίτι. Τι άλλαξε την εικόνα των γονιών του (και μαζί την εικόνα της ανθρωπότητας για το Σύμπαν); Δύο πατρικά δώρα: μία πυξίδα κι ένα βιβλίο γεωμετρίας.

Ώρες ατελείωτες ο πεντάχρονος Αλβέρτος παρατηρεί τον «μπούσουλα» που του χάρισε ο πατέρας του. Το ερώτημα που τριβελίζει το ανήσυχο παιδικό μυαλό είναι πώς και γιατί μία βελόνα μπορεί να δείχνει προς την ίδια κατεύθυνση. Λίγα χρόνια αργότερα, μάλιστα, δίνει ο ίδιος την ερμηνεία: «Δεν μπορεί, μία μυστηριώδης δύναμη που υπάρχει στο χώρο την οδηγεί». Όσο για το βιβλίο της γεωμετρίας, ήταν δώρο γενεθλίων, την ημέρα που ο Αλβέρτος συμπλήρωνε τα 12 χρόνια του. Εντυπωσιάστηκε από το πώς «μαγικές», μη προφανείς, προτάσεις μπορούν να αποδειχθούν με τη λογική και με απλά αξιώματα. Από τότε αγαπημένα του βιβλία έγιναν τα συγγράμματα γεωμετρίας και οι εκλαϊκευμένες επιστημονικές εκδόσεις. 

Συμβιβαζόμενος με τις επιταγές του εκπαιδευτικού συστήματος, φοίτησε στο γυμνάσιο του Αράου της Ελβετίας και σπούδασε φυσική στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης. Εκεί, το 1901, στα 22 του χρόνια, νυμφεύθηκε τη σερβικής καταγωγής συμφοιτήτριά του Μίλεβα Μάριτς (1875 – 1948). Όπως φάνηκε αργότερα, τους ένωσε μάλλον ο έρωτας για τη φυσική, παρά κάποιο τρελό ερωτικό πάθος. «Οι θεωρίες μας» έλεγε (με έμφαση στον πληθυντικό) όταν αναφερόταν στα επιστημονικά ευρήματά του.

Η Μίλεβα ήταν η ισχυρή γυναίκα πίσω από τον ισχυρό άνδρα. Το επιστημονικό alter ego του, με το οποίο απέκτησε δύο παιδιά, τον πολιτικό μηχανικό Χανς Άλμπερτ Αϊνστάιν (1904-1973) και τον Έντουαρντ Αϊνστάιν (1910-1965), αλλά και τη μελαγχολία που γεννά ένας αποτυχημένος γάμος. Ούτε η επιστημονική μούσα του, όμως, ήταν ευτυχισμένη. Οι καταθλιπτικές κρίσεις της Μίλεβα διαδέχονταν η μία την άλλη (απ’ ό,τι έλεγαν, τα ψυχολογικά προβλήματα ήταν «κληρονομιά» από τη μητέρα της).

Το 1902, ο Αϊνστάιν προσελήφθη «με τα χίλια βάσανα» στο ομοσπονδιακό γραφείο ευρεσιτεχνιών. Ήταν η ευκαιρία της ζωής του. Η θέση – κλειδί για να μελετήσει πάμπολλους φακέλους με διπλώματα ευρεσιτεχνίας διαφόρων επιστημόνων και η αφορμή για να ξεκινήσει την έρευνά του. Το 1905 δημοσιεύει στο επιστημονικό περιοδικό «Χρονικά της Φυσικής» το επαναστατικής φύσης άρθρο του για την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας, που συγκλονίζει την επιστημονική κοινότητα. Η κεντρική ιδέα της θεωρίας ήταν ότι, αν για όλα τα συστήματα αναφοράς η ταχύτητα του φωτός είναι σταθερή και αν όλοι οι φυσικοί νόμοι είναι ίδιοι, τότε τόσο ο χρόνος, όσο και η κίνηση, εξαρτώνται από το σύστημα αναφοράς στο οποίο μετρούνται (η τιμή τους δηλαδή σχετίζεται προς τον εκάστοτε παρατηρητή).

Τον ίδιο χρόνο δημοσιεύει ένα νέο άρθρο, σύμφωνα με το οποίο αν ένα σώμα χάσει ένα ποσό ενέργειας με μορφή ακτινοβολίας, η μάζα του μειώνεται κατά ποσό E/c2 (c = ταχύτητα του φωτός). Το 1907 παρουσιάζει τη διάσημη εξίσωσή του E = mc2, (όπου E = Ενέργεια, m = μάζα και c = ταχύτητα του φωτός), η οποία ήταν καθοριστική για την παραγωγή της πυρηνικής ενέργειας και την κατασκευή της ατομικής βόμβας, στην οποία ωστόσο δεν συμμετείχε. 

Το 1909 διορίζεται έκτακτος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης κι ένα χρόνο μετά καθηγητής της θεωρητικής φυσικής στο γερμανικό Πανεπιστήμιο της Πράγας, θέση την οποία κράτησε ως το 1912. Ύστερα από τις πιέσεις και την επιμονή διαπρεπών επιστημόνων της εποχής, δέχθηκε να διδάξει στο Ινστιτούτο του Αυτοκράτορα Γουλιέλμου στο Βερολίνο και να γίνει μέλος της Πρωσικής Ακαδημίας Επιστημών. Το Βερολίνο ήταν πλέον η έδρα του. Εκεί χώρισε (το 1914) κι εκεί νυμφεύθηκε για δεύτερη φορά (το 1919), όχι κάποια συνάδελφό του, αλλά την εξαδέλφη του Έλσα Λέβενταλ (1876-1936).

Το 1916 δημοσιεύει τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, που είναι μία διευρυμένη εκδοχή της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας. Σύμφωνα με τη νέα θεωρία, η ύλη προκαλεί καμπύλωση του χώρου. Η βαρύτητα δεν είναι δύναμη, αλλά αποτέλεσμα του γεγονότος ότι τα κινούμενα σώματα ακολουθούν τη συντομότερη οδό μέσα στον καμπυλωμένο χώρο.

Λέγεται ότι στη διαμόρφωση των μαθηματικών σχέσεων αυτής της θεωρίας μεγάλη ήταν η συμβολή του σπουδαίου έλληνα μαθηματικού Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή (1873-1950), με τον οποίο διατηρούσε φιλία. Ο Αϊνστάιν, όπως και ο ίδιος παραδεχόταν, δεν είχε πολύ καλές σχέσεις με τα θεωρητικά μαθηματικά. Ίσως γι’ αυτό φρόντιζε να δημιουργεί φιλίες με σπουδαίους μαθηματικούς (Καραθεοδωρή, Μινκόφσκι, Μπλούμενταλ, Χίλμπερτ).

Ο Αϊνστάιν είναι τώρα ένας καταξιωμένος επιστήμονας, που ανοίγει νέους δρόμους στην επιστήμη. Στις 10 Δεκεμβρίου 1921 η Βασιλική Ακαδημία της Σουηδίας του απονέμει το Νομπέλ Φυσικής για τις εργασίες του στο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο, με τις οποίες απέδειξε ότι το φως συμπεριφέρεται ταυτόχρονα ως ένας κυματισμός και μία ροή σωματιδίων, ανοίγοντας το δρόμο κυρίως στην έρευνα σχετικά με τα ραντάρ.

Στην ιδιωτική ζωή του, όμως, για άλλη μία φορά δυστυχεί. Ο γάμος με την εξαδέλφη του χαρίζει τη γαλήνη της συμβατικότητας και όχι τον έρωτα. «Είμαι άτυχος με τις γυναίκες» εξομολογείται σ’ ένα φίλο του. Η Έλσα είναι περισσότερο φίλη. Και δεν έχει και τόσο καλή γνώμη γι’ αυτόν:

«Η καημένη η Μίλεβα έπεφτε σε μελαγχολία, επειδή ο Αλβέρτος είναι από αυτούς τους εγωκεντρικούς επιστήμονες που κοιτάζουν μόνο τη δουλειά τους και τις γυναίκες τις έχουν για υπηρέτριες». 

Ο Αϊνστάιν αρχίζει να ταξιδεύει διαρκώς, από την Αμερική ως την Άπω Ανατολή κι εξηγεί με πάθος τις θεωρίες του. Οι ναζιστές, που έχουν καταλάβει την εξουσία στη Γερμανία από τις αρχές του 1933, τον θεωρούν απειλή, όχι μόνο για τις εβραϊκές ρίζες του, αλλά και για το κοφτερό του μυαλό. Τον καθαιρούν απ’ όλες τις θέσεις που κατέχει και του δημεύουν την περιουσία. Ο Αϊνστάιν αναγκάζεται να εγκαταλείψει για πάντα τη Γερμανία. Με ενδιάμεσους σταθμούς τη Γαλλία, το Βέλγιο και τη Μεγάλη Βρετανία, θα εγκατασταθεί τελικά στις Ηνωμένες Πολιτείες (Οκτώβριος 1933), όπου θα γίνει δεκτός με τιμές και θα διοριστεί διευθυντής στο Ινστιτούτο Προκεχωρημένων Σπουδών του Πανεπιστημίου του Πρίνστον.

Τον Αύγουστο του 1939, με επιστολή του προειδοποιεί τον αμερικανό πρόεδρο Φραγκλίνο Ρούζβελτ για τον κίνδυνο κατασκευής ατομικής βόμβας από τους Γερμανούς, που, όπως επισημαίνει, θα έχει ολέθριες συνέπειες για την ανθρωπότητα. Τον παροτρύνει, ωστόσο, να χρηματοδοτήσει την έρευνα για την κατασκευή ατομικής βόμβας.

Τελειώνοντας την επιστολή του γράφει:

«Όταν θα είναι έτοιμη η δοκιμή της πρώτης ατομικής βόμβας να καλέσετε σ’ ένα ερημονήσι του Ειρηνικού εκπροσώπους της Γερμανίας, της Ιαπωνίας, των συμμάχων, καθώς και ουδέτερους παρατηρητές. Ρίξτε τότε τη βόμβα στο ερημονήσι μπροστά σ’ όλους αυτούς. Είμαι σίγουρος ότι όταν ο εχθρός πληροφορηθεί τα αποτελέσματα, θα συνθηκολογήσει χωρίς άλλο. Κι έτσι θα αποφύγουμε το θάνατο χιλιάδων ανθρώπων και θα έχουμε και τα χέρια μας καθαρά όταν θα γίνει ειρήνη».

Μετά το τραγικό αποτέλεσμα της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι (6 και 9 Αυγούστου 1945), είπε στη γραμματέα του: «Καλύτερα να έκοβα τα χέρια μου, παρά να έστελνα εκείνο το γράμμα στον Ρούζβελτ». Από τότε, εκτός από το ερευνητικό του έργο, προσηλώθηκε στην υπεράσπιση της παγκόσμιας ειρήνης. Στις 11 Απριλίου 1955 υπέγραψε με τον Μπέρτραντ Ράσελ τη γνωστή δήλωση, με την οποία καλούσε τις κυβερνήσεις των μεγάλων δυνάμεων να βρουν ειρηνικό τρόπο για την επίλυση των διαφορών τους. 

Οι φιλειρηνικές θέσεις του έστρεψαν εναντίον του τη διαβόητη Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών του γερουσιαστή Μακάρθι, ο οποίος τον χαρακτήρισε κομουνιστή και πράκτορα των Σοβιετικών. Το 1965 διαπιστώθηκε ότι ο φάκελος που είχε ανοίξει γι’ αυτόν το FBI περιείχε 1280 σελίδες.

Ο Αϊνστάιν δεν απαρνήθηκε ποτέ την εβραϊκή καταγωγή του. Έδρασε όσο μπορούσε για τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ και όταν ο πρωθυπουργός του νεοσύστατου κράτους Νταβίντ Μπεν Γκουριόν του πρότεινε το 1952 να αναλάβει την προεδρία του, αυτός αρνήθηκε, προβάλλοντας τα επιχειρήματα ότι ήταν αρκετά ηλικιωμένος και ότι είχε περιορισμένες πολιτικές ικανότητες.

Το 1948 διαγνώστηκε με ανεύρυσμα αορτής και η εγχείρηση στην οποία υποβλήθηκε δεν έλυσε το πρόβλημα. Η υγεία του έβαινε διαρκώς επιδεινούμενη. Όταν το ανεύρυσμα παρουσιάστηκε και πάλι αρνήθηκε νέα χειρουργική επέμβαση, δηλώντας ότι προτιμούσε να φύγει από τη ζωή όταν έλθει η ώρα του. Αυτό συνέβη στις 18 Απριλίου 1955, στο νοσοκομείο του Πρίνστον.

Γνώμες για τον Αϊνστάιν

Αν η θεωρία αυτή (σχετικότητα) επιβεβαιωθεί, όπως περιμένω, θα κάνει τον δημιουργό της «Κοπέρνικο» του 20ου αιώνα.

Μαξ Πλάνκ

Από τις καινοτομίες και τη βαθύτητα των ιδεών που εισήγαγε στη Φυσική και από τη βαθιά αντανάκλαση που είχαν οι ιδέες αυτές σε κάθε κατεύθυνση της σύγχρονης επιστήμης, ο Άλμπερτ Αϊνστάιν αξίζει να θεωρηθεί ως ένα από τα μεγαλύτερα επιστημονικά πνεύματα όλων των αιώνων.

Λουί ντε Μπρολί

Ο Αϊνστάιν δεν ανατάραξε μόνο τη μοντέρνα Φυσική. Ήταν επίσης, μετά τον Νεύτωνα και τον Καρτέσιο, ο άνθρωπος που απέδειξε με τον καλύτερο τρόπο την ισχύ του ανθρώπινου πνεύματος.

Άντρέ Μορουά

Το να ζει κανένας κοντά του είναι για μένα σαν να ζει δίπλα σε μια δύναμη που δεν μπορεί να καταστραφεί ή να μειωθεί, μια δύναμη που, κατά περίεργη σύμπτωση, εκφράζεται με το όνομά του: Ein Stein (άιν στάιν = μία πέτρα, στα Γερμανικά).

Ντ. Μαριάνοφ, σύζυγος της εγγονής του

ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ

• Μία θεωρία μπορεί ν’ αποδειχθεί με το πείραμα, δεν υπάρχει όμως δρόμος που να οδηγεί από το πείραμα στη δημιουργία μιας θεωρίας.
•  Άκουσα ότι στενοχωρήθηκες που δεν είδες τον θείο σου Αϊνστάιν. Άσεμε, λοιπόν, να σου πω το πώς μοιάζω: πρόσωπο ωχρό, μακριά μαλλιά κι ένα ελαφρό ξεκίνημα κοιλιάς. Ακόμη, μια άχαρη περπατησιά κι ένα πούρο στο στόμα – αν τύχει κι έχει πούρο – κι ένα στυλό στην τσέπη του ή στο χέρι του. Στραβά, όμως, πόδια και κρεατοελιές δεν έχει· είναι συνεπώς πολύ όμορφος… Είναι πραγματικά κρίμα που δεν τον είδες». (Σ’ ένα νεαρό συγγενή του που δεν τον βρήκε σε κάποια του επίσκεψη.)
•  Από την επίπονη έρευνά μου, με τις πολλές σκοτεινές ατραπούς της, γνωρίζω πόσο δύσκολο είναι να κάνει κανένας ένα σωστό βήμα, έστω και πολύ μικρό, στο δρόμο που οδηγεί στην κατανόηση του τι είναι πραγματικά σημαντικό. (Στο ερώτημα του τι είναι αλήθεια)
•  Βάλε το χέρι σου επί ένα λεπτό μέσα σε μια κατσαρόλα με καυτό νερό – θα σου φανεί μια ώρα. Κάθισε δίπλα σε μια γοητευτική γυναίκα επί μία ώρα – θα σου φανεί ένα λεπτό. Αυτό θα πει σχετικότητα! (Αστειευόμενος, δίνοντας την πιο καυστική απάντηση σε όσους αμφισβητούν τη θεωρία της σχετικότητας.)
•  Δεν με νοιάζει που είσαι κορίτσι, αλλά το κύριο πράγμα είναι να μην ενοχλείσαι εσύ. Δεν υπάρχει λόγος. (Σε νεανίσκο που ζητούσε συγγνώμη επειδή ήταν θηλυπρεπής.)
• Δεν μπορώ να πιστέψω ότι ο Θεός παίζει ζάρια με τον κόσμο. (Απάντηση στον ιντετερμινισμό (απροσδιοριστία) και στην πιθανολογία των Χάιζενμπεργκ, Σρέντιγκερ και Μπορ.)
•  Είτε είμαστε άνθρωποι, είτε φυτά, είτε αστρική σκόνη, όλοι μαζί χορεύουμε στη μελωδία ενός αόρατου ερμηνευτή.
•  Η επιστημονική μου δουλειά έχει για κίνητρο την αδιάκοπη λαχτάρα μου να μάθω τα μυστικά της φύσης και όχι από άλλα αισθήματα. Η αγάπη μου για δικαιοσύνη και η πάλη μου να συνεισφέρω στη βελτίωση των ανθρώπινων συνθηκών είναι εντελώς ανεξάρτητα από τα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα. (Αναφερόμενος στα κίνητρά του)
•  Η Ευρώπη θα μπορούσε σήμερα (1930) να αποτελεί ένα ομοσπονδιακό κράτος και όχι ένα φρενοκομείο εθνικισμών. Ο εθνικισμός είναι παιδική αρρώστια – η ιλαρά της ανθρωπότητας… Δεν αποκλείεται η εξέλιξη της κοινωνίας του μέλλοντος να βρίσκεται στην κατεύθυνση που δείχνει ο κομμουνισμός. Η Ρωσία, όμως, διαπράττει σφάλματα εφαρμόζοντας το ιδεώδες της στην πράξη.
•  Η θρησκευτική εμπειρία του κόσμου είναι η αιτία των πιο επίμονων και ευγενών επιστημονικών ερευνών.
• Η πορεία μου ήταν προκαθορισμένη από παράγοντες που δεν ελέγχω. Ιδίως από τους μυστηριώδεις αδένες, όπου η φύση αποστάζει την αυθεντική ουσία της ζωής, τις εσωτερικές εκκρίσεις μας… Δεν είμαι άθεος. Διδάχθηκα τη Βίβλο και το Ταλμούδ. Θαυμάζω τη λαμπρή εικόνα του Ναζωραίου. Είμαι ντετερμινιστής. Δεν πιστεύω στην ελεύθερη βούληση. Οι Εβραίοι πιστεύουν. Άρα φιλοσοφικά δεν είμαι Εβραίος.
•  Λυπούμαι που δεν μπορώ ν’ ανταποκριθώ στο αίτημά σας, αφού θέλω πάρα πολύ να παραμείνω στο σκοτάδι του να μην έχω ψυχαναλυθεί. (Σ’ έναν ψυχοθεραπευτή που ήθελε να τον ψυχαναλύσει.)
•  Με επιστημονικούς όρους μπορείς να περιγράψεις τα πάντα. Ε, και; Αν αναλύσεις μια συμφωνία του Μπετόβεν ως ωστικό κύμα, το μόνο που θα έχεις καταφέρει είναι να κάνεις μια τρύπα στο νερό… Αν δεν ήμουν φυσικός, θα ήμουν μουσικός. Σκέπτομαι με μουσικό τρόπο. Βιώνω τις ονειροπολήσεις μου, δίνοντάς τους μουσική υπόσταση. Βλέπω τη ζωή μου με μουσικούς όρους.
•  Με τη φήμη γίνομαι ολοένα και περισσότερο ανόητος, που, φυσικά, είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο. Υπάρχει πάντα μια μεγάλη δυσαναλογία ανάμεσα στο τι είναι κανένας και τι νομίζουν οι άλλοι ότι είναι. (Για την παγκόσμια φήμη του)
•  Μη στενοχωριέσαι για τις δυσκολίες που βρίσκεις στα μαθηματικά. Μπορώ να σε διαβεβαιώσω ότι οι δικές μου είναι ακόμα πιο μεγάλες. (Σε μαθητή που δυσκολεύεται στα μαθηματικά.)
• Να μην προσπαθείς να γίνεις άνθρωπος επιτυχίας, αλλά άνθρωπος αξίας.
•  Ο Θεός είναι εκκεντρικός, όχι όμως κακόβουλος. (Εννοώντας ότι κι αν τα φυσικά φαινόμενα φαίνεται να έχουν μία πολύπλοκη μαθηματική διατύπωση δεν αποτελούν παρά ένα σύστημα νόμων που το ανθρώπινο πνεύμα μπορεί ν’ ανακαλύψει.)
•  Ο καθένας που ασχολείται σοβαρά με την επιστημονική αναζήτηση πείθεται ότι ένα πνεύμα διακηρύσσεται μέσα στους νόμους του Σύμπαντος – ένα πνεύμα απείρως ανώτερο από το ανθρώπινο, τέτοιο που μπροστά του εμείς, με τις περιορισμένες μας δυνάμεις, πρέπει να αισθανόμαστε ταπεινοί. (Για τους επιστήμονες και την προσευχή)
•  Οι ηθικές αρετές των εξεχουσών προσωπικοτήτων έχουν ίσως μεγαλύτερη σημασία για μια γενεά και για τον ρου της ιστορίας, απ’ ό,τι έχουν τα καθαρά πνευματικά επιτεύγματα.
•  Όταν δεν έχω κάποιο ειδικό πρόβλημα να σκεφθώ, μου αρέσει να αποδεικνύω ξανά μαθηματικά και φυσικά θεωρήματα που τα ξέρω από παλιά. Δεν υπάρχει κανένας στόχος σ’ αυτό. Απλώς είναι μια ευκαιρία να προσφέρω στον εαυτό μου την απόλαυση του να σκέφτομαι. (Για τις κενές ώρες)

Πηγή sansimera.gr