Γράφει ο Νίκος Γ. Ζυγογιάννης
Αν αναζητήσει κάποιος σε διαδικτυακή μηχανή τη λέξη «εξαπάτηση», θα διαπιστώσει πολλές περιπτώσεις εξαπάτησης πολτών: «Το «έπαιζε» ΑμΕΑ εξαπατώντας ξενοδόχους στο Ιόνιο – Ποιο ήταν το κόλπο», «Θύμα απάτης έπεσε ηλικιωμένη – Της πήραν 15.000 ευρώ ως «αστυνομικοί»!», «Τo SMS του στοίχισε 5.830 ευρώ!», «Παρίσταναν τους οικονομικούς συμβούλους και εξαπατούσαν πολίτες», «Η γυναίκα – αράχνη που πλούτισε τάζοντας ανύπαρκτες δουλειές σε πρεσβείες κι εταιρείες», «εξαπάτηση πολιτών με
το πρόσχημα πρόκλησης τροχαίου ατυχήματος» είναι κάποιοι τίτλοι σε ειδησεογραφικές ιστοσελίδες.
Όλα αυτά –κι ακόμα περισσότερα- περιστατικά μας δημιουργούν δυο σκέψεις: την ηθική ποιότητα της
κοινωνίας μας από τη μια και την ευκολία που ευδοκιμούν τέτοια φαινόμενα.
Ποιοι είναι, όμως, οι λόγοι που οι άνθρωποι γίνονται θύματα μικρών ή μεγαλύτερων απατεώνων; Ψυχολογικοί λόγοι είναι η μία απάντηση. Η ανάγκη εξεύρεσης λύσης στο πρόβλημά τους και η ανάγκη τους να ακούσουν αυτό που θα ήθελαν να ακούσουν τους κάνει να εξοστρακίζουν από τη
συνείδησή τους την πραγματικότητα. Αυτό γίνεται συνήθως, σύμφωνα με τους ψυχολόγους, όταν βιώνει το άτομο μια έντονη θλίψη από χωρισμό ή θάνατο ή αρρώστια αγαπημένου προσώπου ή ακόμα μια μεγάλη χαρά. Τότε είναι ευάλωτο συναισθηματικά, αναζητά την ασφάλεια με αποτέλεσμα να μην μπορεί να διαπιστώσει αν κάποιος το προσεγγίζει με σκοπό να τον
εξαπατήσει. Αδυνατεί δηλαδή να δει την κατάσταση ως τρίτο πρόσωπο. Αλλά, τους λόγους για τέτοια φαινόμενα, νομίζω, πρέπει να τους αναζητήσουμε και σε μια διαφορετική κατεύθυνση: στον τρόπο που εκπαιδεύονται οι άνθρωποι από την παιδική και εφηβική τους ηλικία και προετοιμάζονται για την αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής, στο αν απέκτησαν δηλαδή επαρκείς δεξιότητες για την εξεύρεση λύσεων στα προβλήματά τους.
Σίγουρα, ο εσωτερικός κόσμος του ατόμου και η ανάπτυξή του είναι αποτέλεσμα προσωπικών ανακαλύψεων και μετατάξεων, αποτέλεσμα συλλογισμών, επίτευγμα συναισθηματικών και αφαιρετικών διευρύνσεων της προσωπικότητας. Κατά πόσο, όμως, συντελούνται αυτές οι πνευματικές και ψυχικές διεργασίες στο παιδί και ύστερα στον έφηβο στην εποχή μας, εποχή της εικόνας; Εποχή που τη θέση του λόγου καταλαμβάνει η εικόνα;
Η εικόνα είναι η αναπαραγωγή της πραγματικότητας. Ούτε η ερμηνεία της, ούτε η περιγραφή της. Έτσι η φαντασία κάποιου δεν προλαβαίνει να εφεύρει τη δική της εικόνα, γιατί αντικαθίσταται από την έτοιμη εικόνα που του προβάλλεται. Παράλληλα, μέσω της προσλαμβανόμενης εικόνας, γίνεται και ο υπάκουος δέκτης του μηνύματος, γιατί η εικόνα συνταυτίζεται με το ιδεολογικό περιεχόμενο που κρύβει μέσα της.
Ταυτίζει δηλαδή το «σημαίνον» με το «σημαινόμενο». Έτσι, η εικόνα αποκτά μια δύναμη ανεξέλεγκτη: μπορεί να διαμορφώσει νέα «ήθη», να υποσκάψει τα υπάρχοντα, να υπονομεύσει τις παραδεδεγμένες «αξίες», πολιτικές ή πολιτιστικές. Επομένως, στα κρίσιμα χρόνια της εκπαίδευσής
του, της δημιουργίας του «σκέπτεσθαι», της ικανότητας δηλαδή να σχηματίζει συλλογισμούς, ώστε να κρίνει, να ελέγχει, να αξιολογεί, να αμφιβάλλει, του επικοινωνούν τα μηνύματα μέσω της εικόνας περισσότερο παρά με το διάβασμα.
Στην περίπτωση αυτή ο λόγος ο αληθινός λιγοστεύει ή γίνεται λόγος επίπεδος, περιγραφικός ή στρεβλός. Γι’ αυτό δεν είναι σε θέση το άτομο να σκέφτεται για λογαριασμό του, αφήνει τους άλλους να σκέφτονται και να αποφασίζουν γι’ αυτόν. Το χαρακτηρίζει πνευματική οκνηρία, εσωτερική αδράνεια, ένα κλειστό σύστημα σκέψης. Αδυνατεί να σπάσει τα φράγματα, να μπει στην ψυχή των άλλων. Μένει στην ήσσονα
προσπάθεια. Δεν εξετάζει διεξοδικά όλες τις εναλλακτικές λύσεις των προβλημάτων, όλες τις πιθανότητες.
Αντίθετα, ο αναγνώστης, αυτός που προσλαμβάνει το μήνυμα με το διάβασμα, προσπαθεί να υλοποιήσει το μήνυμα σε εικόνες. Βρίσκει μόνος του τις παραστάσεις με τη βοήθεια της εμπειρίας και της φαντασίας του,
παραστάσεις πρωτότυπες που δε μοιάζουν με κανενός άλλου. Το άτομο αυτό αποκτά εσωτερική ζωή. Γίνεται ικανό να στοχάζεται, να εμβαθύνει, να αναζητά την αλήθεια. Η σκέψη του είναι αυτόνομη και εκφράζει γνώμη ανεξάρτητη, γιατί έχει υψηλό βαθμό αυτοσυνειδησίας. Ο άνθρωπος με αυτά
τα χαρακτηριστικά, νομίζετε, εξαπατάται εύκολα;
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΖΥΓΟΓΙΑΝΝΗΣ
Καθηγητής
