Ίσως καμμία άλλη μετα-φιλοσοφική ιδέα δεν ανταποκρίνεται καλύτερα στη θεμελιακή δεοντοδυνητική διάσταση της Τέχνης και της οντολογίας της, όσο η έννοια της Ουτοπίας.

Είτε ως αμιγής αναπαράσταση της επινοημένης τούτης ανθρώπινης εξειδανίκευσης ενός λυτρωτικού, “άλλου”, χώρου, που αποστολή του είναι, είτε να αποκαταστήσει την “ηθική” κοινωνική διάσταση της “ορθής Πολιτείας” (είτε σαν Ουτοπία του Τ. Μορ, ή ως Πλατωνική Πολιτεία, είτε ακόμη ως Πόλη του Ήλιου του Τ. Καμπανέλα), είτε ως μορφοποιητικό πρόγραμμα της νέας κοινωνίας, με τρόπο εξειδικευμένο και ορθολογικό, μέσω της δύναμης της τεχνικής και της άφθιτης ιδέας της διαρκούς προόδου, η ουτοπιστική αντίληψη μοιάζει συγγενής στη θεμελιώδη δυνατότητα που χαρακτηρίζει την τέχνη, μέσα από την ικανότητά της να συγκορμίζει ακόμη κι αντιθετικές οντολογικές κι εμπειρικές κατηγορίες να “κατασκευάζει κόσμους”, όπως θα έλεγε κι ο Νέλσον Γκούντμαν στο αξεπέραστο έργο του Ways of Worldmaking.

Αυτήν την ροπή προς τον οραματισμό ή ακόμη και την προσήλωση προς την κοινωνικο-αισθητική ελπίδα της ουτοπίας, ως σύμπραξη τέχνης και ζωής, όπως θεμελιώθηκε κυρίως με τα μεγάλα ρεύματα της Πρωτοπορίας από τις αρχές του 20ου αιώνα, επιδιώκει να καταγράψει στο έργο μίας πλειάδας καταξιωμένων και φερέλπιδων καλλιτεχνών, που καλύπτουν διάφορες γενιές και εικαστικά ρεύματα στη χώρα μας, η έκθεση «Το όνειρο του Τάτλιν. Ουτοπίες. Η αιώνια επιστροφή», που εγκαινιάζεται στις 2 Οκτωβρίου στο Ωδείο Αθηνών στο εμβληματικό κτήριο-ουτοπία του μοντερνιστή αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλου, που έμεινε κι αυτό, φευ! ανολοκλήρωτο σαν το αίτημα της μοντερνικότητας και της κοινωνίας που οραματιζόταν.

Η έκθεση, σε επιμέλεια του Δημήτρη Τρίκα, εμπλουτίζεται από ένα εκτενές καλειδοσκόπιο από ομιλίες, performances και καλλιτεχνικές δράσεις, σε συνεργασία με πανεπιστημιακά ιδρύματα και ερευνητικά εργαστήρια. Δράσεις που στόχο έχουν να εξετάσουν και ν’ αναδείξουν τις σχέσεις ανάμεσα στην τέχνη και το πολιτικο-κοινωνικό-αισθητικό πρόγραμμα του ουτοπικού οράματος και των εγκλίσεων που αυτό μπορεί να προσλάβει, ανάλογα με την οπτική, της “ευτοπίας” ή της “δυστοπίας”, υπό την οποία γίνεται αντιληπτό το ιστορικό πρόγραμμα της.

Οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες είναι πολλοί και διάλεκτοι και η αναφορά σε ορισμένους από αυτούς είναι μόνον ενδεικτική και δεν αποτελεί προτίμηση έναντι των άλλων. Αξίζει να τους απαριθμήσουμε ονομαστικά, καθώς χάρις στο έργο τους η έκθεση κατορθώνει να επανοικειώσει χάρις στην οντολογική δύναμη της τέχνης τον θεατή με το αίτημα της ουτοπίας και του ακόμη υπαρκτού: Δημήτρης Αμελαδιώτης, Φίλιππος Βασιλείου, Κωστής Βελώνης, Μπάμπης Βενετόπουλος, Βασίλης Βλασταράς, Στρατής Βογιατζής, Αντώνης Βολανάκης, Δημήτρης Αληθεινός, Βασίλης Γεροδήμος, Νίκος Γιαβρόπουλος, Γιάννης Γρηγοριάδης – Γιάννης Ισιδώρου, Σοφία Δαμουλή, Αναστασία Δούκα, Γιώργος Δρόσος, Κατερίνα Ζαφειροπούλου, Θόδωρος Ζαφειρόπουλος, Πηνελόπη Θωμαΐδη, Νάντια Καλαρά, Φωτεινή Καλλέ, Μπάμπης Καραλής, Αναστάσης Καρράς, Ζήσης Κοτιώνης – Μαριάνθη Ευθυμίου, Άλεξ Λουλούδης, Αρχιτέκτονες της Φάλαινας & Αλεξάνδρα Μπίσα & The Pokari Project, Ειρήνη Μαντινάου, Αναστάσης Παναγής Μελέτης, Νίκος Μόσχος, Ελένη Μουζακίτη, Μάνια Μπενίση, Κατερίνα Μπότσαρη, Νουράκο, Μαρία Παπανικολάου, Ντάνα Παπαχρήστου, Πηνελόπη Πετσίνη – Νίκος Παναγιωτόπουλος, Νίκος Ποδιάς, Πάνος Προφήτης, Δημήτρης Ρεντούμης, Κύριλλος Σαρρής (1950-2024), Φανή Σοφολόγη, Μάριος Σπηλιόπουλος, Αθανασία Τσάτσου, Γιώργος Τσεριώνης, Αθανασία Τσοπαναργιά, Μάρω Φασουλή, Μάριος Φούρναρης, Γιούλα Χατζηγεωργίου, Μάριος Χατζηπροκοπίου – Αντώνης Αντωνίου (video editing), Cε_Lab (Χρήστος Χαρίσης και Ελένη Μολύβα), Κώστας Χριστόπουλος, Poka Yio.

Ουσιαστική ροπή της ουτοπίας, όπως βγαίνει από πολλά έργα της έκθεσης, είναι πάντοτε να συντελέσει έναν μελλοντικό, ιστορικό, στόχο, πάντοτε σε αντιδιαστολή με την ηθική παρακμή ενός παρόντος που έχει αποτύχει να ολοκληρώσει τις καταστατικές αρχές τού ανθρώπινου πεπρωμένου. Αποτελεί την “επιστροφή στο μέλλον”, σε εκείνο το ευτυχισμένο παρελθόν, που ο ανορθολογισμός τού παρόντος τού έχει στερήσει εκείνη την μακάρια ευτυχία, που μόνο η ηθική και γνωσιακή, γνήσια δημοκρατική και φυσική, ισότητα εγγυάται στον άνθρωπο. Ιδίως το αίτημα του μοντερνισμού και κατεξοχήν οι καλλιτεχνικές του διαιρέσεις ήσαν πάντοτε συνυφασμένες με τις αστείρευτες δυνατότητες του ανοικτού μέλλοντος και των αντικειμενικών αποτυπώσεων του, που το πρόγραμμα της ουτοπίας εμπεριέχει.

Είναι άκρως ενδεικτικό ότι μέσα στην έκθεση και στον τρόπο που οι καλλιτέχνες χειρίζονται το ετερόκλητο υλικό τους και τα πολυμελή θέματα τους, εμφανίζεται σε καθένα από τα έργα το πόσο το ουτοπικό πρόγραμμα αυτο-ολοκληρώνεται στις αναφορές για την ανολοκλήρωτη φύση της ουτοπικής σκέψης και των αντικειμενικών κι αισθητικο-παιδαγωγικών συνθηκών της. Πότε ως ιδανική πολιτεία ή αφηρημένη κοινωνία (σαν του Φουριέ ή του Σαιν-Σιμόν), πότε ως προ-ηθική κι αρκαδική (όπως στο εύστοχο έργο του Μ. Φούρναρη) ή πότε μεταρσιωτικά ευτυχισμένη (“ηλύσια”) ανθρώπινη κατάσταση, πότε αντίθετα ως επικείμενη ή ανθρωπολογική δυστοπία (όπως στη δουλειά της Η. Χατζηγεωργιου με τα πούρα του Κένεντι στην Κρίση της Κούβας ή τον υπαινιγμό στο ανθρώπινο τσίρκο).

Σε πολλά από τα έργα της έκθεσης είναι ορατό αυτό το κατά τον Ε. Μπλοχ “μη ακόμη υπαρκτό” κι η οντολογία του, που παίρνει πότε τη μορφή της “ορθής” Πολιτείας, ως εξορθολογισμένου σχεδιασμού και καταμερισμού εργασίας/ρόλων (όπως φαίνεται π.χ. στα έργα της Μ.Μπενιση) και πότε του παρεκτάματος της ανθρώπινης εξέλιξης ως γένους -είτε ως μαρξική Gattungswesen, είτε ως κυβερνητικό cyborg-, όποιο κι εάν είναι το κίνητρό του, θα φαντάζει πάντα δυνητικό ως πρόγραμμα κι ευκτέο ως όραμα, όχι μόνον για την πολιτική και την επιστήμη, αλλά κυρίως για την τέχνη.

Γιατί είναι κυρίως η τέχνη και κυρίως ο μοντερνισμός, ο οποίος αποτελεί την καθαυτό κουλτούρα του χρόνου, είτε λέγεται Ρωσικός Κονστρουκτιβισμός, Σουπρεματισμός (βλέπε ενδεικτικά τα έργα του Σπηλιόπουλου και του Φούρναρη), ιταλικός Φουτουρισμός ή Μπαουχάουζ, Λε Κορμπυζιέ Ουΐλιαμ Μόρις, Νταντά και Καταστασιαστές, εκείνη η κατηγορία που περισσότερο από κάθε άλλη οραματίζεται μία κοινωνία όπου οι αξίες (για να χρησιμοποιήσουμε την νιτσεϊκή ορολογία) “επαναξιώνονται”, αλλά με θετικό τρόπο. Δηλ. με πυξίδα την επαναπροβολή του νοητού κόσμου και της ελευθερίας του στοχασμού, ως επίγνωση της ηθικο-παιδαγωγικής σημασίας και της μετασχηματιστικής δύναμης που έχει η αισθητική αντίληψη, ξεπερνώντας τους καταναγκασμούς, τόσο του εμπειρικού, όσο και του κοινωνικού μοντέλου παραγωγής και πνευματικής αναπαραγωγής του και την απελευθέρωσή του ανθρώπου από την αποξένωση και την πραγμοποίηση των σχέσεών του -όπως κάποιος θα διαπιστώσει βλέποντας το έργο του Κώστα Χριστοπουλου, που αποδημεί τη διαφήμιση της Coca Cola.

Αυτή τη διάσταση της τέχνης, την αστείρευτη πάλη ανάμεσα στην ευτοπία και τη δυστοπία, ως αισθητικό και κοινωνικό συνάμα πρόγραμμα και ως καταγγελία, όπως συμβαίνει στο έργο του Γ.Δρόσου, μπορεί κανείς να διαπιστώσει στα εκθέματα που επεμβαίνουν και συνομιλούν με τους εσωτερικούς, αλλά και τους εξωτερικούς χώρους. Εκεί που έργα σαν της Κατερίνας Μπότσαρη που ανακαλεί, όπως κι ο τίτλος της έκθεσης, το μνημειακό έργο του πρωτοπόρου Ρώσου κονστρουκτιβιστή Τατλίν και εκείνο που αναφέρεται στον συνοδοιπόρο στο Παρίσι του Τατλίν Χρίστου Καραλή ή της Μαρίας Παπανικολάου με τίτλο “Όταν η τέχνη γίνεται σκραπ”, το οποίο αναμοχλεύει το γεγονός της καταστροφής από το ΥΠΕΧΩΔΕ του έργου της ως …φθαρμένου.

Το άπλωμα των έργων στους διαδρόμους του μοντερνιστικού κτηρίου, που ακριβώς η απουσία περιττών στοιχείων το κάνει υπερχρονικό, καταδεικνύει πόσο η τέχνη βρίσκεται διαρκώς σε μια υπέρβαση των ορίων του χώρου και του χρόνου, σε μια ακατάπαυστη υπέρβαση της ίδιας της μορφής της, θεμελιώνοντας μια καινούργια δυναμική ανάγνωση του κόσμου.

Αυτήν την ικανότητα στον άνθρωπο να απεμπλακεί ενορατικά και στοχαστικά από τους εννοιολογικούς φραγμούς (όπως στο έργο της Κ. Ζαφειροπούλου “όλα θα μείνουν στο σχέδιο”), τους ηθικούς καταναγκασμούς της εμπειρίας και την περιορισμένη οντολογία της (όπως στο έργο του Δ. Ρεντούμη, του Αναστάση Καρρά και της Ε. Μαντινάου) και να μπορέσει μέσα από ένα άλλο σύνολο (ουτοπικό) σε μία ριζική βίωση του συνόλου, μόνο η τέχνη (κι όπως υποστήριζε κι ο Καρλ Πόππερ και η επιστήμη, τοποθετώντας τις δύο τούτες κατηγορίες στον ύπατο τρίτο κύκλο του -ουτοπικού κι αυτού- κόσμου του) μπορεί να του προσφέρει. Έστω κι εάν το πρόγραμμά της δεν μπορεί να έχει, τουλάχιστον στις μέρες μας, μία, αλλά πολλές τονικές κλίμακες.

Κάτι που θα διαπιστώσει ο θεατής βλέποντας τα έργα τής έκθεσης, που περιλαμβάνει καλλιτέχνες από πολλές γενιές και εικαστικά είδη, από τους παλαιότερους όπως ο Μάριος Σπηλιόπουλος κι ο πρόσφατα χαμένος Κύριλλος Σαρρής, μέχρι τους πιο ώριμους της γενιάς τους Βασίλη Βλασταρά και Γιώργο Τσεριώνη, έως τους νεώτερους. Αλλά και το υπόλοιπο παράλληλο πρόγραμμα εκδηλώσεων, που περιλαμβάνει χορό, μουσική και θέατρο, συμβάλλει σε μία ολιστική προσέγγιση του θέματος, με κύριο άξονα τα μοντερνιστικά ρεύματα του 20ου αιώνα.

Η έκταση της έκθεσης κι ο μεγάλος αριθμός των καλλιτεχνών (38 εικαστικών και 10 περφόρμερς) διόλου δεν εμποδίζει να αναδειχθεί ο στόχος της, γιατί ακριβώς τεκμηριώνει την εμμενή εικόνα μιας ουτοπίας που βρίσκεται σχηματισμένη στην ίδια τη συνείδηση του ανθρώπου και πολύ περισσότερο του καλλιτέχνη. Μια εικόνα κι ελπίδα, που διαμορφώνεται μέσα από την αναμέτρηση με τις ιστορικές κι εμπειρικές συνθήκες της πραγματικότητας, η οποία πάντοτε αποτελεί τον μηχανισμό σύγκρουσης ανάμεσα στο δυνητικό και το υπαρξιακό. Η ουτοπία, σαν μη επιτεύξιμος και πάντα ανολοκλήρωτος στόχος και ιδανικός άπιαστος τόπος, διαρκώς θα είναι εκείνο που θα υποκινεί, όχι μόνον τη φαντασία, αλλά και τη θεωρητική και πραξιολογική βούληση των ανθρώπων να ολοκληρώσουν μια κοινωνία, που θα έχει ξεπεράσει τις παθολογίες της σε όλες τις διαστάσεις της βιωμένης και της ηθικής εμπειρίας.

Δρ. Γιώργης-Βύρων Δάβος

To Όνειρο του Τάτλιν.