Εδώ και περισσότερα από 30 χρόνια η Δρ Έλενα Παπαλεξίου, αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, παρακολουθεί θεατρικά και ερευνητικά το έργο της Αριάν Μνουσκίν, ιδρύτριας του «Θεάτρου του Ήλιου», μια μοναδική περίπτωση θεατρικής εμπειρίας, όχι μόνο για τους θεατές αλλά και για τους ηθοποιούς που συμμετάσχουν σε αυτό. Η ουμανιστική, πολιτική, ακτιβιστική θα λέγαμε προσέγγιση της εμβληματικής Γαλλίδας σκηνοθέτριας, που τέσσερα χρόνια πριν από τον φλογερό Μάη του ‘68 ίδρυσε ένα θέατρο το οποίο εξελίχθηκε σε πρότυπο συλλογικότητας, συμπεριληπτικότητας, αλληλεγγύης και συνδημιουργίας, είναι τόσο ιδιαίτερη και πολυεπίπεδη που δικαιολογεί την πολυετή ερευνητική εργασία.
Το ελληνικό κοινό είχε την τύχη να απολαύσει αρκετές φορές έργα της χαρισματικής δημιουργού, με πιο πρόσφατη την παράσταση «Εδώ έχει δράκους», που ανέβηκε στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου. Η Μνουσκίν έχει ασχοληθεί, εξάλλου, και με την αρχαία τραγωδία, όταν μεταξύ 1990 και 1993 ανέβασε τους «Ατρείδες», την τετραλογία που αποτελείται από την «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» του Ευριπίδη και την τριλογία του Αισχύλου «Ορέστεια», εκφράζοντας έτσι την επιθυμία της να επιστρέψει «στην πηγή των πηγών, δηλαδή στους Έλληνες», όπως είχε αναφέρει η ίδια.
Πώς θα σύστηνε η ερευνήτρια το «Θέατρο του Ήλιου» σε κάποιον/α που δεν το γνωρίζει; Ήταν η πρώτη ερώτηση που απευθύναμε στην Έλενα Παπαλεξίου, στο πλαίσιο της συνέντευξης που έδωσε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ με αφορμή την πολυτελή έκδοση του οίκου Καπόν «Ταξιδεύοντας στη χώρα της Ουτοπίας: Η Αριάν Μνουσκίν και το Θέατρο του Ήλιου», η οποία κυκλοφόρησε τον Ιούνιο. «Ως έναν ιστορικό θίασο μοναδικό για τη διάρκεια και τη θεατρική ποιητική του. Ως μία ολιστική εμπειρία για τον θεατή αλλά και για τον ηθοποιό. Ως ένα πρότυπο συλλογικότητας, συμπεριληπτικότητας, αλληλεγγύης, συναδελφικότητας, πολυπολιτισμικότητας και συνδημιουργίας. Ως μια ζωντανή, φιλόξενη και γενναιόδωρη θεατρική αγκαλιά. Ο αντισυμβατικός χαρακτήρας και η δομή του θιάσου το καθιστούν μοναδικό και το ανάγουν σε ένα από τα σημαντικότερα -αν όχι το σημαντικότερο- συλλογικό σχήμα στην ιστορία του θεάτρου. Χιλιάδες θεατές από όλον τον κόσμο προσέρχονται στις παραστάσεις και ανυπομονούν για την επόμενη δημιουργία του», μας απαντά η Έλενα Παπαλεξίου, που ως υπότροφος του Ι.Κ.Υ. εκπόνησε το 2008-2011 μεταδιδακτορική έρευνα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών για το «Θέατρο του Ήλιου» και την Αριάν Μνουσκίν, την πολύπλευρη προσωπικότητα της οποίας σκιαγραφεί αναλυτικά στο βιβλίο των εκδόσεων Καπόν.
Πώς όμως ξεκίνησαν όλα; Τι την προσέλκυσε αρχικά στο έργο της Μνουσκίν και στην πολυσήμαντη πορεία ενός από τους πιο επιδραστικούς θιάσους της ευρωπαϊκής σκηνής; «Από την εποχή που ήμουν φοιτήτρια στο Παρίσι είχα την ανεκτίμητη τύχη να παρακολουθήσω όλες ανελλιπώς τις παραστάσεις του Θεάτρου του Ήλιου. Από το πρώτο έργο που είδα, με κέρδισε η ενέργεια των ηθοποιών, η αριστοτεχνική σωματική ακρίβεια και η συνάντηση αισθητικής και ήθους. Στον χώρο της Καρτουσερί, στον χώρο δηλαδή που στεγάζεται ο θίασος, βιώναμε κάθε φορά μια μοναδική εμπειρία, μία τελετουργία που μας προετοίμαζε, εμάς τους θεατές, πριν καν αρχίσει η παράσταση: ανοιχτή κουζίνα, βιβλία, μουσικοί, μια κοινότητα σε κίνηση. Το Θέατρο του Ήλιου απετέλεσε αρχικά ένα μικρό κεφάλαιο αναφορικά με την παράσταση των Ατρειδών της διδακτορικής μου διατριβής για την αρχαία τραγωδία στη σύγχρονη σκηνή. Αργότερα όμως εξελίχθηκε σε πολυετή μελέτη του συνόλου του έργου, που συνοψίζεται στο βιβλίο ‘Ταξιδεύοντας στη χώρα της ουτοπίας’», σημειώνει η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Στους «Ατρείδες» η προσέγγιση είναι διαπολιτισμική: Χρησιμοποιεί κοστούμια εμπνευσμένα από το Κατακάλι και εκφραστικά μέσα του παραδοσιακού θεάτρου της νότιας Ινδίας. Ποιο είναι ο σκοπός αυτών των επιλογών; «Με την απόφασή της να ανεβάσει τους Ατρείδες, η Μνουσκίν εξέφρασε την επιθυμία να επιστρέψει στις ρίζες του παρελθόντος, στο λίκνο του δυτικού θεάτρου και στα μεγάλα έργα που καλλιέργησαν το δραματικό είδος και τη σκηνική πράξη, ‘στην πηγή των πηγών, δηλαδή στους Έλληνες’, όπως έχει αναφέρει η ίδια. Ο σκοπός της συνοψίστηκε στην αναζήτηση μιας καθολικής σωματικής και μουσικής γραμματικής της τραγωδίας. Πρέπει να τονίσουμε ότι οι κώδικες του Κατακάλι δεν λειτούργησαν διακοσμητικά, ως οριενταλισμός, αλλά ως αυστηρή τεχνική που προσδίδει ακρίβεια στη χειρονομία, ρυθμό στη χορικότητα και ορατότητα στη σχέση με το ιερό. Έχοντας ταξιδέψει πολλές φορές στην Ινδία, είχε εντυπωσιαστεί από τη σκηνική παρουσία και την ικανότητα των ηθοποιών του Κατακάλι να χειρίζονται με μεγάλη ευχέρεια το σώμα και τη φωνή τους. Από μορφολογικής πλευράς, στους Ατρείδες εντοπίζονται αρκετά στοιχεία που είναι κοντά στο αρχαίο θέατρο: όρχηση του Χορού, ογκώδη κοστούμια, ηθοποιοί που ερμηνεύουν περισσότερους από έναν ρόλο. Παράλληλα το κείμενο παραμένει κεντρικό. Επομένως, η ανοικείωση που συντελείται μέσω της ενσωμάτωσης αλλότριων κωδίκων σε ένα Δυτικό δραματικό είδος, όπως είναι η αρχαία ελληνική τραγωδία, δεν απομακρύνει τον θεατή, τον οδηγεί πιο βαθιά στον μύθο», επισημαίνει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η ερευνήτρια.
Και με ποιο θεατρικό πρόσωπο ή θίασο του παρελθόντος (ή και του παρόντος) θα σύγκρινε την Αριάν Μνουσκίν και το Θέατρο του Ήλιου; «Θα μιλούσα περισσότερο για ποιητικές συγγένειες», απαντά η Έλενα Παπαλεξίου. Και επεξηγεί: «Η Μνουσκίν εντρύφησε στα κείμενα του Μέγερχολντ, τα οποία αναφέρονται στα μεγάλα επαναστατικά θεάματα του δρόμου που ο Ρώσος δημιουργός ονειρευόταν να παρουσιάσει στη Μόσχα τη δεκαετία του 1920. Ενέκυψε, επίσης, στην μπρεχτική θεωρία που αποκρυπτογραφεί τους κοινωνικούς μηχανισμούς, για να καταστήσει πιο δίκαιη την κοινωνία και αναζήτησε πηγές προγενέστερες του Μπρεχτ στο θέατρο της Ασίας. Καταπιάστηκε με το έργο του Αρτώ και τις θεωρίες του για το ‘Θέατρο της Σκληρότητας’. Τα ποικίλα αναγνώσματά της για το θέατρο επισφράγιζαν πολλές φορές τις δικές της σκέψεις και ιδέες αναφορικά με τη σκηνική πράξη και τον ηθοποιό».
Κύρια χαρακτηριστικά του «Ήλιου» είναι, μεταξύ άλλων, η συλλογικότητα (για παράδειγμα, ηθοποιοί και σκηνοθέτιδα επιλέγουν μαζί τις παραστάσεις που θα ανέβουν), η δημοκρατικότητα (π.χ. οι θεατές της Καρτουσερί κάθονται όλοι σε ξύλινες κερκίδες, στα πρότυπα του λαϊκού θεάτρου) και η πολυπολιτισμικότητα (η θεατρική δημιουργός συνεργάζεται με ηθοποιούς από όλον τον κόσμο, συχνά πρόσφυγες που βρίσκουν καταφύγιο στον Ήλιο). Επίσης, όλοι οι ηθοποιοί συμμετέχουν στη δημιουργία των χαρακτήρων, χωρίς η τελική διανομή να είναι προαποφασισμένη. Ωστόσο, την τελική διανομή των ρόλων την παίρνει η Μνουσκίν. Πώς εξηγείται κάτι τόσο ανοίκειο με τους δημοκρατικούς κανόνες του Ήλιου;
«Η συλλογικότητα δεν αναιρεί την ευθύνη της τελικής σύνθεσης από την Μνουσκίν. Η συγκεκριμένη διαδικασία επιλογής, παρ’ ότι ανοίκεια για τους δημοκρατικούς κανόνες του Θεάτρου του Ήλιου, υπαγορεύεται απεναντίας από τους κανόνες της τέχνης. Όλοι και όλες οι ηθοποιοί δοκιμάζουν όλους τους ρόλους, όμως εν τέλει ο ρόλος θα ανήκει σε εκείνον ή εκείνη που τον έχει αποδώσει καλύτερα. Μετά από εκτεταμένες δοκιμές, πολλαπλές εκδοχές ρόλων και ανταλλαγές μέσα στην ομάδα, η σκηνοθέτρια ‘κλειδώνει’ τη διανομή με κριτήριο τον ρυθμό, την αναπνοή της παράστασης και την ισορροπία του συνόλου. Αυτό είναι μέρος μιας συμφωνημένης λογοδοσίας. Η διαδικασία αυτή οδηγεί σε ρόλους που συχνά εναλλάσσονταν μεταξύ ηθοποιών πριν παγιωθούν ή και σε ανατροπές της διανομής ακόμη και όταν οι δοκιμές έχουν προχωρήσει. Στο τέλος της φάσης των αυτοσχεδιασμών η Μνουσκίν καταλήγει στη διανομή, χαράσσοντας έτσι την κεντρική γραμμή για τις κύριες αισθητικές και δραματουργικές νόρμες. Άλλωστε, στο Θέατρο του Ήλιου οι ηθοποιοί εκδηλώνουν με κάθε τρόπο την εμπιστοσύνη τους προς εκείνη, στη μέθοδο με την οποία ενορχηστρώνει και διευθύνει», εξηγεί η ίδια στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Η θεματολογία του θιάσου, η ίδρυση του οποίου επικυρώθηκε λίγο πριν από τα φλογερά γεγονότα του Μάη του ‘68, συνδέεται στενά με κοινωνικά και πολιτικά θέματα, συχνά ενοχλώντας την εκάστοτε εξουσία. Όπως η παράσταση «Νορόντομ Σιχανούκ» (1985), που αναφερόταν στην τραγωδία της Καμπότζης, η οποία την εποχή εκείνη ήταν εν εξελίξει -τα τραγικά γεγονότα ήταν ακόμα νωπά και τα ιστορικά πρόσωπα εν ζωή (ο ίδιος ο Σιχανούκ παρακολούθησε την παράσταση). Το καλοκαίρι του 2025, η Μνουσκίν συμμετείχε στο Φεστιβάλ Αθηνών με το έργο «Εδώ έχει δράκους», με σημείο εκκίνησης τον πόλεμο στην Ουκρανία, μια παράσταση που προκάλεσε πολλές αντιδράσεις. Ποιος είναι ο κοινός στόχος πίσω από τις επιλογές του θιάσου;
«Πιστεύω ότι ο στόχος ή μάλλον καλύτερα η κοινή αποστολή του Θεάτρου του Ήλιου είναι να μετασχηματιστεί η επικαιρότητα σε κοινή μνήμη, με αισθητικούς όρους που πυροδοτούν σκέψη και διάλογο. Η Αριάν Μνουσκίν πρεσβεύει μια ηθική και πολιτική προσέγγιση της θεατρικής πρακτικής. Το θέατρο μετατρέπεται σε πράξη μαρτυρίας και αλληλεγγύης, όπου ο θεατής μετέχει ως πολίτης. Ας δώσουμε κάποια παραδείγματα. Στις επικών διαστάσεων παραστάσεις ‘Νορόντομ Σιχανούκ’ (1985) και ‘Ινδιάς’ (1987) παρουσιάζονται επί σκηνής ιστορικές πληγές σε ζωντανό χρόνο, αφού έχει προηγηθεί ενδελεχής έρευνα πεδίου και τεκμηρίωση. Στο πιο πρόσφατο ‘Ένα δωμάτιο στην Ινδία’ (2016) ο θίασος απαντά στον θρησκευτικό φονταμενταλισμό με το οξύ εργαλείο της κωμικής φόρμας. Ακόμη περισσότερο και πιο κοντά στα καθ’ ημάς, στο ‘Εδώ έχει δράκους’ (2024), βρισκόμαστε ενώπιον ενός ακραιφνώς πολιτικού είδους θεάτρου, το οποίο συναποτελεί και ένα τολμηρό δοκίμιο για την επαναστατική ιδεολογία και τις σκιές της Ιστορίας. Και επειδή εν γνώσει της έθιξε ‘ιερές αγελάδες’ για μία μερίδα του ελληνικού κοινού, η ίδια η Μνουσκίν μας υπενθύμισε στην Αθήνα ‘Το θέατρο οφείλει να ενοχλεί και όχι να κολακεύει’», σημειώνει η Έλενα Παπαλεξίου στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Το Θέατρο του Ήλιου έχει συμπληρώσει 60 και πλέον χρόνια λειτουργίας, έχοντας διανύσει μια εντυπωσιακή πορεία, την οποία και συνεχίζει. Πού πιστεύει ότι οφείλεται αυτή η μακροβιότητα; Γνωρίζει πώς βλέπει το μέλλον του Ήλιου η ιδρύτριά του; «Κατά τη γνώμη μου, η μακροβιότητα του θιάσου συναρτάται από ένα συνεταιριστικό, ισότιμο πρότυπο λειτουργίας που εγγυάται χρόνο για έρευνα, συλλογική εργασία και εκπαίδευση. Εδώ και 60 και πλέον έτη θεατρικής δημιουργίας η Αριάν Μνουσκίν και ο θίασός της, εγκατεστημένοι στην καρδιά του δάσους της Βενσέν, αποτελούν φαινόμενο επίμονης και σταθερής αντοχής που οφείλεται στην προσωπικότητα, το ταλέντο, την πίστη στον οραματισμό και την ακτινοβολία της ίδιας, καθώς εκείνη συνεισέφερε τα μέγιστα για τη διατήρηση της συνοχής ενός θιάσου από τον οποίο πέρασαν και εκπαιδεύθηκαν πολλές γενεές ηθοποιών, με τους νεότερους να διδάσκονται από τους πρεσβύτερους, ωσάν μία μεγάλη σχολή θεάτρου. Η σταθερή έδρα, η διαρκής είσοδος νέων καλλιτεχνών από όλον τον κόσμο και η σχέση εμπιστοσύνης με το κοινό συνθέτουν ένα ανθεκτικό οικοσύστημα. Επί παραδείγματι, τα νομαδικά ‘σχολεία’ και εργαστήρια επιτρέπουν στο Θέατρο του Ήλιου να μοιραστεί την πολύτιμη παρακαταθήκη του με νέους ηθοποιούς και κοινότητες εκτός Γαλλίας. Παράλληλα, η σταθερή συνεργασία με δημιουργούς-πυλώνες, όπως η συγγραφέας Ελέν Σιξού, αλλά και με ηθοποιούς που εδώ και δεκαετίες φέρουν βαρύνουσα εμπειρία και τεχνογνωσία, εγγυώνται τη διαφύλαξη της μοναδικής ταυτότητας του θιάσου, η οποία παρότι ανανεώνεται διαρκώς, διατηρεί αμετάβλητες τις καταστατικές αισθητικές, και ηθικές αρχές της», απαντά η συνομιλήτρια του ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Ποια, λοιπόν, είναι η ουτοπία την οποία πρεσβεύει η Μνουσκίν και το Θέατρο του Ήλιου; «Η Μνουσκίν διακρίνεται για την ουμανιστική της προσέγγιση, την οποία εφαρμόζει τόσο στο θέατρο, όσο και στην κοινωνική της δράση. H Μνουσκίν πιστεύει σε μια ειρηνική επανάσταση στο όνομα των πανανθρώπινων αξιών της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης, που εμπεριέχονται στη Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αλλά και στις αρχές του Διαφωτισμού, με τις οποίες έχει γαλουχηθεί. Το όραμά της Μνουσκίν να αλλάξει τον κόσμο και η ουτοπία μιας επανάστασης προ των πυλών, συνυφάνθηκε αδιάρρηκτα με τους στόχους του Θεάτρου του Ήλιου και διαρκεί μέχρι σήμερα. Το ανθρωπιστικό της όραμα, τα ηθικά της εφόδια και ο ρωμαλέος δυναμισμός της λειτουργούν ως κινητήριος δύναμη του θιάσου, που αποδεικνύει με κάθε νέα δημιουργία τη σημασία του να ξεπερνάς τον εαυτό σου, ώστε με την τέχνη σου να συμβάλεις στη μεταμόρφωση του κόσμου. Παρά την εν γένει απογοητευτική πορεία της ανθρωπότητας, η Μνουσκίν συνεχίζει να πρεσβεύει ότι ποτέ δεν πρέπει να παραιτούμαστε, παραμένοντας πεισματικά ταγμένη στην καλλιτεχνική αποστολή του Θεάτρου της και συνάμα στους ευγενείς πολιτικούς και κοινωνικούς της σκοπούς. Άλλωστε στη δική της αντίληψη, θέατρο και κοινωνία ταυτίζονται. Στις αμφιβολίες και στις επικρίσεις που τής προσάπτονται για τη ματαιότητα των αγώνων της και τον ευσεβή της πόθο να αλλάξει τον κόσμο, εκείνη έχει πάντοτε να αντιπαρατάξει εκατοντάδες μάχες και δράσεις που ευδοκίμησαν και γέννησαν εστίες ανθρωπιάς, χαράς και δημιουργίας, ελευθερίας της έκφρασης, συμπόνιας και αλληλεγγύης, όχι μόνο στη Γαλλία αλλά και σε δεκάδες μέρη του πλανήτη. Με το άσβεστο πάθος μιας έφηβης συνεχίζει το κυνήγι της ουτοπίας του ‘εφικτού που δεν έχει ακόμη πραγματοποιηθεί’. Άλλωστε για την Μνουσκίν το θέατρο πρέπει να διαθέτει μία πολιτική και πολιτιστική αρετή. Πρέπει να είναι το μέρος όπου κάθε θεατής θα βρει έστω και έναν λόγο για να ανεβεί ένα σκαλοπάτι ψηλότερα στην κλίμακα του ανθρωπισμού. Αυτή η ουτοπία είναι κεφαλαιώδης για την ύπαρξη του θιάσου. Πρόκειται για το θεμέλιο ενός ανθρωπιστικού και καλλιτεχνικού οράματος που συναντά την εκπλήρωσή του στη συλλογική δημιουργία», καταλήγει η καθηγήτρια στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
πηγή ΑΠΕ ΜΠΕ
