Πενήντα ένα χρόνια μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, το δράμα των αγνοουμένων και των προσφύγων παραμένει μια ανοιχτή πληγή. Μια πληγή που κουβαλούν κυρίως εκείνες: οι γυναίκες της Κύπρου.
Ανήμερα της μαύρης επετείου της δεύτερης φάσης της εισβολής, στις 14 Αυγούστου 1974, το βλέμμα στρέφεται ξανά στις γυναίκες αυτές που, μακριά από τα φώτα της πολιτικής εξουσίας, βρέθηκαν στην καρδιά του ανθρώπινου δράματος. Μόνες στην προσφυγιά, μέσα σε αντίσκηνα, με τον πόνο της απώλειας και την αγωνία των αγνοουμένων τους, αυτές οι γυναίκες μετατράπηκαν σε φλόγα αγώνα, ελπίδας και αξιοπρέπειας. Γυναίκες που, με απεργίες πείνας, διαδηλώσεις έξω από πρεσβείες και καθημερινή παρουσία στα οδοφράγματα, πάλεψαν για την ταυτοποίηση των οστών των αγαπημένων τους, για την επιστροφή στην πατρογονική γη, για την υπεράσπιση της μνήμης και της αλήθειας.
Μιλώντας στον ραδιοφωνικό σταθμό του ΑΠΕ-ΜΠΕ «Πρακτορείο 104,9 FM», η Αθηνά Βιολάρη, που από την πρώτη στιγμή βρέθηκε με την ιδιότητα της δημοσιογράφου στην πρώτη γραμμή αυτού του αγώνα, σκιαγραφεί με συγκίνηση τα πρόσωπα και τις στιγμές εκείνων των δεκαετιών. «Ηρωίδες αυτές οι γυναίκες», λέει χαρακτηριστικά η Κύπρια δημοσιογράφος, «οι οποίες, παρά το γεγονός ότι βρέθηκαν μόνες τους στην προσφυγιά να μεγαλώσουν τα παιδιά τους μέσα σε αντίσκηνα, με τον πόνο των δικών τους ανθρώπων που χάθηκαν και έψαχναν να μάθουν τι απόγιναν, ξημεροβραδιάζονταν στα οδοφράγματα να κάνουν απεργία πείνας, να κάνουν διαδηλώσεις τα πρωινά έξω από πρεσβείες».
Χαρίτα Μάντολες: Το πρόσωπο της καρτερίας και του αγώνα
Ανάμεσά τους, ένα όνομα έχει χαραχτεί στην κυπριακή μνήμη: η Χαρίτα Μάντολες. «Έξι ανθρώπους δικούς της -τον άντρα της, τον πατέρα της, τους γαμπρούς της, τα αδέλφια της- έχασε μπροστά στα μάτια της και μπροστά στα παιδιά της, τον δίχρονο Γιαννάκη και την πεντάχρονη Ειρήνη, όταν τους πυροβόλησαν εν ψυχρώ οι Τούρκοι», θυμάται η Βιολάρη.
Η ίδια η Μάντολες είχε πει σε ομιλία της στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: Είμαι η Χαρίτα Μάντολες. Είμαι 27 χρονών. Τα χρόνια μου σταμάτησαν εκεί στο χωριό μου.
Τα οστά του συζύγου της βρέθηκαν και ενταφιάστηκαν, όχι όμως και των υπόλοιπων συγγενών. Η Μάντολες συνεχίζει να αγωνίζεται για τους αγνοούμενους, για κάθε οστό, κάθε ταφή, κάθε φωνή που χάθηκε.
«Δεν είναι (η Μάντολες) απλώς ένα σύμβολο καρτερίας», τονίζει η Βιολάρη, «αλλά και αγώνα. Είναι εκεί μέχρι να μάθουμε μέχρι και τον τελευταίο αγνοούμενο τι απόγινε. Και μην ξεχνάμε: υπάρχουν και πολλές γυναίκες και παιδιά ανάμεσα στους αγνοούμενους».
Ελένη Φωκά: Η δασκάλα του εγκλωβισμού
Από την άλλη, η περίπτωση της Ελένης Φωκά είναι ένα ξεχωριστό κεφάλαιο αντίστασης. Η Φωκά, δασκάλα από την Αγία Τριάδα της Καρπασίας, επέλεξε να μείνει στην κατεχόμενη περιοχή μετά την εισβολή και να συνεχίσει να διδάσκει τα εγκλωβισμένα παιδιά.
«Πρώτα στο σπίτι της -κάτι σαν κρυφό σχολειό- και στη συνέχεια με τη μεσολάβηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Ηνωμένων Εθνών, δημιούργησε σχολείο», διηγείται στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η Βιολάρη. Όμως οι συνθήκες ήταν αδιανόητες: απειλές, κακοποιήσεις, προσβολές, επιθέσεις από Τούρκους στρατιώτες.
«Πήγαινε μία ώρα νωρίτερα κάθε μέρα για να καθαρίσει το σχολείο από τις βρωμιές που έκαναν οι Τούρκοι. Έγραφαν χυδαία πράγματα στους τοίχους. Όταν αρρώστησε, αναγκάστηκε να πάει στις ελεύθερες περιοχές. Παρότι της υποσχέθηκαν πως θα επιστρέψει, δεν της το επέτρεψαν ποτέ», εξηγεί.
Για μήνες η Φωκά πήγαινε κάθε πρωί στο οδόφραγμα με την ελπίδα να της επιτραπεί η είσοδος. Δεν τα κατάφερε.
Οι Πορείες των Γυναικών: Ο θηλυκός παλμός της Αντίστασης
Οι γυναίκες της Κύπρου δεν περιορίστηκαν στο πένθος. Οργάνωσαν πορείες, διεκδίκησαν με τόλμη. Το 1975, στην πρώτη πορεία στην Αμμόχωστο, η Μελίνα Μερκούρη τραγουδά «Γυναίκα της Κύπρου σε χαιρετώ» και το τραγούδι αυτό γίνεται ο ύμνος των γυναικών της Κύπρου.
Χρόνια αργότερα, γεννιέται το κίνημα «Οι Γυναίκες Επιστρέφουν». Όπως λέει η Βιολάρη: «Αποφάσισαν να κάνουν κάτι δυναμικό: να ξεκινήσουν από άγνωστο σημείο, να φτάσουν σε οδόφραγμα και να επιχειρήσουν να μπουν στην κατεχόμενη γη. Κάτι πάρα πολύ παράτολμο». Η ίδια βρέθηκε εκεί ως δημοσιογράφος, αλλά γρήγορα έγινε μία από αυτές: «Παράτησα μικρόφωνα και κασετόφωνα και έγινα ένα με αυτές τις γυναίκες».
Στις πορείες του 1989 σε Άχνα και Λύμπια, η αντίδραση των Τούρκων στρατιωτών ήταν βίαιη. «Χτυπούσαν γυναίκες, συνέλαβαν πολλές -κι εμένα μαζί. Μας κρατούσαν 24 ώρες στα κατεχόμενα, μας ανακρίνανε με μία ερώτηση: Γιατί παραβιάσατε τα σύνορα της “Τουρκικής Δημοκρατίας της Βορείου Κύπρου”; Δεν ζητούσαν απαντήσεις· ζητούσαν αναγνώριση».
Ακολούθησε η πιο συγκλονιστική πορεία, του Αγίου Κασσιανού. «Εκεί πραγματικά είδαμε ανθρώπους να λιποθυμούν από τα χτυπήματα. Γυναίκες να τις σέρνουν από τα μαλλιά. Συνελήφθησαν 108 γυναίκες, μαζί και δύο ιερωμένοι που ήταν εκεί για να μας κάνουν τρισάγιο στο εκκλησάκι».
Για 10 ημέρες, γυναίκες διαδήλωναν έξω από τα φυλάκια και το παλιό αεροδρόμιο της Λευκωσίας. «Ήρθαν στην Κύπρο εκατοντάδες δημοσιογράφοι από όλο τον κόσμο. Είχε επιτευχθεί ο στόχος: η διεθνοποίηση του κυπριακού προβλήματος», σημειώνει η πολύπειρη Κύπρια δημοσιογράφος, που εδώ και κάποια χρόνια βγήκε στη σύνταξη αλλά δεν παράτησε ποτέ τον αγώνα, έναν αγώνα που δεν τελείωσε…
Σήμερα, μισό αιώνα μετά, ο αγώνας των γυναικών της Κύπρου παραμένει επίκαιρος. Όσο υπάρχουν αγνοούμενοι, όσο υπάρχουν πρόσφυγες χωρίς επιστροφή, όσο υπάρχει κατοχή, ο αγώνας των Κυπρίων γυναικών θα αποτελεί φάρο τιμής, αντίστασης και ελπίδας.
*Φωτ. αρχείου/ Με τις ασπρόμαυρες φωτογραφίες στο χέρι, η γυναίκα με τους περισσότερους αγνοούμενους, η Χαρίτα Μάντολες, μετά από 34 ολόκληρα χρόνια κηδεύει πατέρα, σύζυγο και δυο γαμπρούς, τα οστά των οποίων βρέθηκαν σε ομαδικό τάφο στο κατεχόμενο χωριό Ελιά της Κερύνειας, Σάββατο 19 Ιουλίου 2008. ΑΠΕ ΜΠΕ / ΚΑΤΙΑ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ
