Η ακτινοβολία της ποίησης του Κωνσταντίνου Καβάφη εδώ και πάρα πολλές δεκαετίες έχει ξεπεράσει τα όρια της ελληνικής γραμματείας και γλώσσας. Η αποδοχή του μεγάλου Αλεξανδρινού ποιητή είναι τέτοια που παρά το λιγοστό σε ποσότητα εύρος του έργου του, δυσανάλογο σε σχέση με την ποιοτική του δύναμη, ζωπυρωνει διαρκώς καινούργιες έρευνες κι ερμηνείες. Μια τέτοια μελέτη, εξαντλητική και δημιουργική συνάμα,αποτελεί η διατομή έκδοση των Απάντων του ποιητή από τον διακεκριμένο Καταλανο ελληνιστή κι αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών Εουσέμπι Αγιένσα, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα και θα παρουσιασθεί αύριο, Δευτέρα 1η Δεκεμβρίου στην Ελληνο-Αμερικανικη Ένωση.
Στη συζήτηση για την παρουσίαση της έκδοσης, που θα συντονίσει ο δημοσιογράφος και κριτικός βιβλίου Μανώλης Πιμπλής, θα μιλήσουν ο ίδιος ο επιμελητής της έκδοσης Εουσέμπι Αγιένσα, ο Γιάννης Καρλόπουλος, γραφίστας , ο οποίος είχε καλλιτεχνική διεύθυνση έκδοσης των δύο τόμων κι ο Τάκης Καγιαλής, καθηγητής νεοελληνικής φιλολογίας και αντιπρύτανης ακαδημαϊκών υποθέσεων και εξωστρέφειας στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Ποιήματα θα διαβάσει η ηθοποιός Ζωή Κατσάτου.
Η δίτομη τούτη έκδοση, που περιλαμβάνει το σύνολο του έργου του Αλεξανδρινού ποιητή, αποτελεί το επαινετό αποτέλεσμα μίας πολυετούς έρευνας του επιμελητή στα τρία κύρια ιδρύματα που διασώζουν το αρχείο του K. Π. Καβάφη: το Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση, στο οποίο βρίσκεται ο κύριος όγκος του υλικού, το Αρχείο Παπουτσάκη του Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου και τα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη. Θα αναρωτηθεί εύλογα κανείς ποιο είναι το νέο στοιχείο που η νέα τούτη έκδοση εισφερει στις καβαφικές μελέτες; Ιδιως, όταν το έργο του διαρκώς επανερμηνευεται, ανάλογα με τις αισθητικές και κοινωνικές επιταγές της εποχής κι επαναξιωνεται και στο σύνολο του,αλλά και σημειακά, ώστε να επικυρώνει την οικουμενικότητα των μηνυμάτων, της μορφής και των αναπαραστάσεων του;
Η απάντηση βρίσκεται στην ίδια την θεωρητική στόχευση και τη μεθοδολογική ανάπτυξη της. Ακολουθώντας με τρόπο πιο πιστό από τις προηγούμενες εκδόσεις τα πρωτότυπα κείμενα και δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στη γλωσσική ιδιομορφία και το προσωπικό ύφος του ποιητή, που μπορεί φορές να ξενίζει τον σημερινό αναγνώστη, αλλά είναι ιδιαίτερα χρήσιμα για την ακριβή φιλολογική έρευνα, που ενδιαφέρεται για τη μέθοδο και την εξέλιξη του κάθε ποιήματος. Για τον λόγο τούτο, ο κος Αγιένσα ενσωματώνει όλες τις διορθώσεις του ποιητή, τόσο σε χειρόγραφα, όσο και στα φυλλάδια που τύπωνε κατά τη διάρκεια της ζωής του σε διάφορα τυπογραφεία της Αλεξάνδρειας, τις πολλαπλές εκείνες παραλλαγές ενός ίδιου ποιήματος, που στη διάρκεια του «βίου» του άλλαζε σε καθέκαστα σημεία του, μετατρεπόταν συχνά σε ένα work in progress, που τελειοποιείτο από τον ίδιον τον Καβάφη ίσαμε να αποκτήσει εκείνη τη θεματική, θεωρητική και συντακτικο-γλωσσική πυκνότητα που θα το μετέτρεπε στο τελικό «αριστούργημα». Στις εκτενείς σημειώσεις που παραθέτει ο κος Αγιένσα περιλαμβάνεται και άφθονο ανέκδοτο υλικό –πρώτες εκδοχές γνωστών ποιημάτων, σχόλια του Κ. Π. Καβάφη σε δικά του ποιήματα κ.ά.–, που βλέπει για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας και το οποίο εμπλουτίζεται με τις σημαντικότερες νέες βιβλιογραφικές προσφορές στο έργο του αναμφίβολα μεγαλύτερου σύγχρονου Έλληνα ποιητή.
Κάτι πολύ σημαντικό γιατί, πέρα από την παραγωγή του ίδιου του Καβάφη, αυτού του είδους η φιλολογική επιμέλεια, φανερώνει και στον ειδικό και στον αναγνώστη όλον τον κάματο και τον στοχασμό που απαιτεί ένα ποίημα, ιδιαίτερα οι σιγαλόφωνες και βαθιά φιλοσοφημένες δημιουργίες του Καβαφη για να αποκτήσει την τελειωτική και απαραχαράκτη μορφή του. Αυτή που μας κάνει να ριγούμε από άδολη συγκίνηση και πρόσφορη κατανόηση και να αφηνόμαστε στην υπερβατική και γιατί όχι εξαγνιστική ψυχικά, ικανότητα του ποιήματος. Γιατί ο ποιητής, άσχετα από το οποιο ερέθισμα, εξωτερικό ή συνειδησιακό, που πυροδότησε την έμπνευση, βρίσκεται μέσα στο ποίημα και τα δομικά του στοιχεία, τις λέξεις. Ένα ποίημα, για να εξακτινωθει πέρα από τη σολιψιστικη ή ναρκισσιστικη έπαρση του δημιουργού του, είναι ταυτόχρονα η μορφή, η έκφραση κι η συνείδηση, οι καθολικές και προσωπικες ιδέες. Και σε τούτο ο Καβάφης παραμένει αξεπέραστος, γιατί η σαγήνη του ορισμένες δεν είναι μόνον τα μηνύματα κι οι εικόνες που συγκλωθει, μα σε μεγάλο βαθμό αυτή η ιδιαίτερη, προσωπική και διόλου τυπική χρήση της γλώσσας, η βασανιστική επιλογή των λέξεων και της παράταξης των φράσεων. Το ποιητικό. σύμπαν που προτείνει ο Καβάφης δεν είναι ξεκομμένο από τη γραμματική και τη χρήση (με Βιτγκενστάιν κακούς ορους) του εκφραστικού κωδικα (συχνά συγκρητικό) που πρέπει να χαρακτηρίζει τούτο το σύμπαν.
Ο Εουσέμπι Αγιένσα (Φιγέρες, Ισπανία, 1967) ήταν για πολλά χρόνια καθηγητής Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Τζιρόνα και τώρα διευθύνει το Ακαδημαϊκό και Εκπαιδευτικό Τμήμα του αρχαιολογικού χώρου του Εμπορίου/Empúries, στην Καταλονία. Μεταφραστής του Καβάφη στα καταλανικά και τα ισπανικά, το 2023 εξέδωσε το βιβλίο Constantinopolíada, αφιερωμένο στα τρία χρόνια που ο Καβάφης πέρασε στην Κωνσταντινούπολη με την οικογένειά του, από το 1882 έως το 1885. Βραβεύθηκε με το βραβείο μετάφρασης ποίησης Jordi Domènech (2008) για την απόδοση των Ατελών ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη στα καταλανικά και το βραβείο κριτικής του περιοδικού Serra d’Or (2025) , καθώς επίσης το βραβείο Aurora Bertrana για τη μετάφραση στην ίδια γλώσσα όλου του ποιητικού έργου τoυ Αλεξανδρινoύ (Βαρκελώνη, Εκδόσεις Flâneur). Έναν χρόνο πριν, του απονεμήθηκε το βραβείο δοκιμίου Joan Fuster για το βιβλίο Το ωραίο ταξίδι: O Καβάφης και η επίδρασή του στον καταλανικό πολιτισμό. Είναι αντεπιστέλλον μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας Γραμμάτων της Βαρκελώνης, της Ακαδημίας Αθηνών, στον κλάδο Μεταβυζαντινής και Νεοελληνικής Γραμματείας, στην Τάξη των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών, και της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων. Από το 2007 έως το 2012 διηύθυνε το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας.
Με αφορμή την παρουσίαση της πολύτιμης τούτης έκδοσης, ο επιμελητής του έργου Εουσέμπι Αγιένσα, μίλησε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και τον Δρα Γιώργη-Βύρωνα Δάβο για την δίτομη έκδοση των έργων του Καβάφη, καθώς και για τη σημασία της ποίησης του Αλεξανδρινού στην ισπανική σκηνή και το μέλλον της λογοτεχνίας και των ανθρωπιστικών σπουδών στη σύγχρονη εποχή.
Ακολουθεί η συνέντευξη στο ΑΠΕ-ΜΠΕ και τον Γιώργη-Βύρωνα Δάβο:
Ερ: Ο Καβάφης είναι ένας από τους ποιητές του οποίου το έργο και η ίδια η ζωή έχουν προκαλέσει πολλές ερμηνείες και μελέτες. Ποιο είναι το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της έκδοσης, ποια νέα στοιχεία έρχεται να εισφέρει στους αναγνώστες και ποιες πτυχές του έργου του Καβάφη φωτίζει;
Απ: Πράγματι, ο Καβάφης είναι ο πιο οικουμενικός και πιο μεταφρασμένος ποιητής όλης της σύγχρονης ελληνικής λογοτεχνίας. Επιπλέον, η πλήρης ποίησή του έχει ήδη επιμεληθεί στα ελληνικά από τον Γιώργο Σαββίδη και πιο πρόσφατα από τον Δημήτρη Δημηρούλη, και τα 154 «αναγνωρισμένα» ποιήματά του έχουν επίσης επιμεληθεί από τον ‘Αγγλο φιλόλογο ‘Αντονι Χιρστ και τα ημιτελή από την Ιταλίδα Ρενάτα Λαβανίνι. Κατά τη γνώμη μου, η έκδοσή μου παρουσιάζει δύο σημαντικές διαφορές σε σχέση με τις προηγούμενες (οι οποίες, παρεμπιπτόντως, είναι όλες πολύ αξιόλογες): αφενός, προσφέρει ένα κείμενο πολύ πιο πιστό στο πρωτότυπο. Ο Σαββίδης και, σε μικρότερο βαθμό, ο Δημηρούλης, τείνουν σε ορισμένες περιπτώσεις να εκσυγχρονίζουν ελαφρώς ορισμένες γλωσσικές μορφές για να τις προσαρμόζουν στις τρέχουσες χρήσεις της σύγχρονης ελληνικής. Απεναντίας εγώ προσπαθώ να τις επαναφέρω στην αρχική τους μορφή, έστω και αν αυτή απέχει περισσότερο από την τυπική ελληνική γλώσσα. Φρονώ, πως τούτο είναι ένα ζήτημα πίστης στον ποιητή. Και η άλλη καινοτομία που περιέχεται στην έκδοση, είναι η σημαντική παρουσία αρχειακού υλικού –σε μεγάλο βαθμό αδημοσίευτου– στις σημειώσεις. Ένα υλικό που προέρχεται από τα τρία ιδρύματα που διαφυλάσσουν υλικό του ποιητή: το Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση (το οποίο διαφυλάσσει τα περισσότερα έγγραφα και χειρόγραφα του Καβάφη), το Αρχείο Παπουτσάκη του ΕΛΙΑ (Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο) και το Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. Αυτό το υλικό κυμαίνεται από τις πρώιμες εκδοχές ήδη γνωστών ποιημάτων, έως τις χειρόγραφες σημειώσεις, στις οποίες ο ποιητής εξηγεί το απόλυτο και βαθύτερο νόημα των ποιημάτων του. Ακόμη περιλαμβάνονται και φωτογραφίες του σπιτιού του στην οδό Λέψιους στην Αλεξάνδρεια, η οποία ενέπνευσε κάποια από τα ποιήματά του.
Ερ: Γνωρίζετε αν, στην ισπανική και καταλανική βιβλιογραφία, υπάρχουν αντίστοιχες μελέτες Ελλήνων μελετητών για τον Καβάφη μεταφρασμένες;
Απ: Η ποίησή του έχει μεταφραστεί (και περισσότερες από μία φορές) στα ισπανικά και τα καταλανικά, αλλά δεν υπάρχουν μονογραφίες από Ελληνες μελετητές για τον Καβάφη μεταφρασμένες σε αυτές τις δύο γλώσσες. Ναι, από την άλλη πλευρά, έχουν εκδοθεί αρκετά βιβλία (συμπεριλαμβανομένων διδακτορικών διατριβών) Ισπανών και Καταλανών μελετητών για τον Καβάφη και την ποίησή του, καθώς και ένας καλός αριθμός μεταφράσεων.
Ερ: Ποια είναι η σημασία και το εύρος της ποίησης του Καβάφη σήμερα, σε μια εποχή που η ποίηση φαίνεται παραμελημένη και το αναγνωστικό της κοινό συρρικνώνεται;
Απ: Πάντα λέω ότι υπάρχει ένας Καβάφης για κάθε στιγμή της ζωής. Οι νέοι, όπως είναι λογικό, έλκονται περισσότερο από τα ερωτικά ποιήματα του (άλλωστε, βρίσκονται σε μια ηλικία κατάλληλη για να απολαύσουν τον ερωτισμό που αναδύεται σ’ αυτά). Όσοι από εμάς είμαστε ήδη σε μια ορισμένη ηλικία, ίσως εκείνο που μας έλκει περισσότερο είναι τα ιστορικά ή φιλοσοφικά-υπαρξιακά ποιήματα.
Ο Καβάφης είχε δηλώσει για τον εαυτό του ότι ήταν ποιητής των μελλοντικών γενεών, και πραγματικά είναι έτσι. Όσο περισσότερο περνούν τα χρόνια, τόσο πιο επίκαιρη μας αποκαλύπτεται κι η ποίησή του. Στην πραγματικότητα, ο ποιητής ήταν αρκετά μπροστά από την εποχή του και όχι μόνο λόγω του άπλετου ερωτισμού που παρουσιάζουν τα ποιήματά του. Σε έναν κόσμο τόσο ταραγμένο όσο ο σημερινός, με τη συνεχή άνοδο και παγκοσμίως ακροδεξιών κομμάτων που κάνουν την ξενοφοβία λάβαρό τους, ο Καβάφης, ο ποιητής της ανεκτικοτητας (φυλετικής και θρησκευτικής, πάνω απ’ όλα), μας είναι σήμερα πολύ πιο απαραίτητος από ποτέ άλλοτε. Για παράδειγμα, σε κάποια από τα ιδιωτικά του πεζά καταγγέλλει τη θανατική ποινή (η οποία στην εποχή του δεν αμφισβητείτο από κανέναν), επιτίθεται στον λεγόμενο κοινωνικό Δαρβινισμό (που ήταν η βάση του Ναζισμού) ή χλευάζει τη μορφή του πολιτικού αποστάτη (για παράδειγμα, στο ποίημα «’Ας φρόντιζαν»).
Ερ: Η ποίηση του Καβάφη άσκησε επίσης μεγάλη επιρροή στην Ισπανία και έχει επηρεάσει πολλούς από τους ποιητές της. Ποια ήταν αυτή η επιρροή και πόσο συνεχίζει να επιβιώνει σήμερα;
Απ: Ναι, η επιρροή του υπήρξε μεγάλη και πολύ ιδιαίτερα στην Καταλονία, στην οποία εισήλθε από τη μεγάλη πόρτα: στον τομέα της μετάφρασης, από τον μεγάλο ποιητή Κάρλες Ρίβα (Carles Riba), στη μουσική, από τον Λιουΐς Λιάκ (Lluís Llach), τον καλύτερο τραγουδοποιό μας, στις εικαστικές τέχνες από τον σπουδαίο καλλιτέχνη Ζουσέπ Μαρία Σουμπιράτς (Josep Maria Subirachs), και στο δοκίμιο από τον Ζουσέπ Πλα (Josep Pla). Πραγματικά, καποιος δεν θα μπορουσε να ζητήσει καλλίτερη υποδοχή. Ένας κριτικός τόσο έγκριτος όσο ο Ζόρδι Ζουλιά (Jordi Julià) έφτασε στο σημείο να πει ότι, χωρίς τον Καβάφη, η σύγχρονη καταλανική ποίηση δεν θα ήταν αυτή που είναι. Έχω αφιερώσει το βιβλίο El bell viatge: Kavafis a la cultura catalana (Το ωραίο ταξίδι, ο Καβάφης και η Καταλανική Κουλτούρα) ακριβώς πάνω σε αυτό το θέμα, το οποίο βραβεύτηκε με το βραβείο δοκιμίου Ζουάν Φούστερ (Joan Fuster,) το 2024 στη Βαλένθια. Και πράγματι, έχω μείνει έκπληκτος από τον μεγάλο αριθμό νέων ποιητών, όπως ο ίδιος ο Ζουλιά ή ο Μαγιορκινος Πέρα Σουάου (Pere Suau), που συνεχίζουν να θεωρουν τον Καβάφη ως έναν από τους κορυφαίους ποιητές πρότυπα τους.
Ερ: Ως ελληνιστής, μπορείτε να μας πείτε ποια είναι η παρουσία των ελληνικών σπουδών στην Ισπανία; Περιορίζεται το ενδιαφέρον τους στις κλασικές σπουδές ή εκπέμπεται και στη σύγχρονη σκηνή;
Απ: Τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 υπήρξε μια «μεγάλη έκρηξη» διπλωματικών πάνω στη νεοελληνική γλώσσα στα ισπανικά πανεπιστήμια, αλλά δυστυχώς, αυτή η τάση έχει επιβραδυνθεί τα τελευταία χρόνια. Οι κλασικές ελληνικές σπουδές αντέχουν λίγο καλύτερα, αλλά έχουν επηρεαστεί και αυτές από την γενικότερη κρίση στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Δυστυχώς, κι οι καταλανικές και ισπανικές σπουδές στη γλώσσα και τη λογοτεχνία δεν τα πάνε πολύ καλύτερα. Η κρίση στις ανθρωπιστικές επιστήμες μας έχει επηρεάσει όλους.
Ερ: Σε μια εποχή που τα κοινωνικά δίκτυα, η τεχνολογία και η οικονομία εκτοπίζουν το ενδιαφέρον για τις ανθρωπιστικές σπουδές, ποιο θα μπορούσε να είναι το μέλλον τους;
Απ: Ένας Καταλανός καθηγητής και κριτικός λογοτεχνίας που θαυμάζω πολύ, ο Jordi Llovet, λέει ότι είναι απαισιόδοξος βραχυπρόθεσμα, κάπως αισιόδοξος μεσοπρόθεσμα και πολύ αισιόδοξος μακροπρόθεσμα όσον αφορά τις ανθρωπιστικές επιστήμες, καθώς η επιστροφή στις κλασικές είναι κυκλική και δεν υπάρχει τίποτα, προς το παρόν, που να μπορεί να τις αντικαταστήσει. Είμαι επίσης αισιόδοξος από αυτή την άποψη, ειδικά μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Η οικονομία, η τεχνολογία και τα κοινωνικά δίκτυα είναι απλά εργαλεία, ποτέ αυτοσκοπός, όπως είναι οι ανθρωπιστικές επιστήμες.
Ερ: Πιστεύετε ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη θα έχει θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις στην έρευνα στις ανθρωπιστικές επιστήμες;
Απ: Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι ένα δίκοπο μαχαίρι. Οι θετικές της επιπτώσεις για τη βελτίωση της ζωής μας είναι εμφανείς, αλλά υπάρχουν πτυχές των ανθρωπιστικών επιστημών που θα επηρεαστούν σε μεγάλο βαθμό και όχι με θετικό τρόπο. Για παράδειγμα, πολλά συμβόλαια μετάφρασης απαιτούν ήδη από τον μεταφραστή να δεσμευτεί να μην χρησιμοποιήσει την Τεχνητή Νοημοσύνη για τη μετάφρασή του, πράγμα που σημαίνει ότι υπάρχουν λογοτεχνικοί μεταφραστές που τη χρησιμοποιούν, και με πολύ καλά αποτελέσματα. Για μένα, η μετάφραση (έχω μεταφράσει όλο τον Καβάφη στα καταλανικά, για παράδειγμα, εκτός από έργα και ποιήματα των Πρεβελάκη, Ρίτσου, Σεφέρη και του Κύπριου Γιώργου Φ. Πιερίδη, καθώς και λαϊκή ποίηση), είναι μόνο ένα μέρος –συνήθως το τελικό στάδιο– της προσέγγισής μου στα κείμενα. Πριν μεταφράσω έστω και έναν στίχο του Καβάφη στα καταλανικά, εργαζόμουν εντατικά στο αρχείο του για περισσότερα από πέντε χρόνια, κάτι που μου επέτρεψε να βελτιώσω πολύ περισσότερο τη μετάφραση και να συνοδεύσω τις εκδοχές μου με σημειώσεις που βοηθούν στην εμβάθυνση της ερμηνείας των ποιημάτων. Προσωπικά, δεν πιστεύω ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη θα επηρεάσει αρνητικά τους φιλολόγους-μεταφραστές σαν εμένα, αλλά φοβάμαι ότι τα πράγματα θα είναι διαφορετικά για εκείνους τους μεταφραστές (που αποτελούν την πλειοψηφία) που περιορίζονται στη μεταφορά ενός κειμένου από τη μία γλώσσα στην άλλη, χωρίς προηγουμένως να κάνουν κάποια πραγματικά φιλολογική προσέγγιση στο πρωτότυπο.
πηγή ΑΠΕ ΜΠΕ
φωτογραφία: Εκδοτικός οίκος Διόπτρα
