Η Μικρασιατική καταστροφή στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου

H φωτογραφία από το Αϊβαλί, που έστειλε ο Γιώργος Σεφέρης στον Αϊβαλιώτη Ηλία Βενέζη το 1950 από το ταξίδι του στη Μικρά Ασία, κοσμεί την αφίσα της έκθεσης «Το έπος της Ανατολής στη φαντασία των Ελλήνων: Η Μικρασιατική Καταστροφή στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου». Σηματοδοτεί μια έκθεση σημαντική, με άγνωστα στο ευρύ κοινό αρχειακά εκθέματα, και με την οποία η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, (ΑΣΚΣΑ) τιμά την εκατονταετηρίδα του 1922. Φιλοξενείται από σήμερα στην πτέρυγα της Γενναδείου «Ιωάννης Μακρυγιάννης»(Σουηδίας 54, Κολωνάκι).

Ο επισκέπτης έρχεται σ’ επαφή με την καταλυτική επίδραση της Μικρασιατικής Καταστροφής στο πνεύμα και την ψυχή της γενιάς που ωρίμασε στα χρόνια του Μεσοπολέμου και καθόρισε την πνευματική παραγωγή των εκπροσώπων της λεγόμενης Γενιάς του ’30, ιδίως εκείνων που είχαν βιώσει τον ξεριζωμό.

Την έκθεση συνεπιμελούνται η Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, διευθύντρια των Αρχείων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, και η ιστορικός Νατάσα Λαιμού.

Αντλούν υλικό από τα προσωπικά αρχεία τριών από τους σημαντικότερους πεζογράφους της πρώτης γενιάς των συγγραφέων που έγραψαν για το δράμα της Μικρασιατικής Καταστροφής: του Μυτιληνιού Στράτη Μυριβήλη, του Αϊβαλιώτη Ηλία Βενέζη και του Κωνσταντινουπολίτη Γιώργου Θεοτοκά, των οποίων τα αρχεία απόκεινται στις συλλογές της Σχολής, όπως και του Γιώργου Σεφέρη.

Ημερολόγια, αλληλογραφία, εφημερίδες, φωτογραφίες, ζωγραφιές, χειρόγραφα ξεδιπλώνουν την αφήγηση της έκθεσης μαζί με τις δυσεύρετες πρώτες εκδόσεις που βρέθηκαν είτε στα προσωπικά τους αρχεία, είτε στις συλλογές της Γενναδείου Βιβλιοθήκης ή σε ιδιωτικές συλλογές, για παράδειγμα στην περίπτωση των Τούρκων συγγραφέων, στους οποίους είναι αφιερωμένη η τελευταία ενότητα της έκθεσης. Ακόμα, εκτίθενται αντικείμενα που δάνεισαν οι απόγονοι των πρωταγωνιστών της έκθεσης, από τα οικογενειακά αρχεία. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι για πρώτη φορά εκτίθεται το τενεκεδένιο νούμερο 31328 (με αραβικά ψηφία) που χάρισε στον Βενέζη την ελευθερία από τα τάγματα εργασίας των Τούρκων.

Η έκθεση κινείται γύρω από τέσσερις θεματικούς άξονες. Ο πρώτος αφορά σε μυθιστορήματα που γράφτηκαν αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, αντλώντας έμπνευση είτε από τα χαρακώματα του Μεγάλου Πολέμου (Η ζωή εν τάφω του Στράτη Μυριβήλη), είτε από ιστορίες αιχμαλωσιών μετά τη νίκη των Τούρκων στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922 (Το Νούμερο 31328 του Ηλία Βενέζη). Ο δεύτερος θεματικός άξονας επικεντρώνεται στην παραγωγή της δεκαετίας του 1930, με τη δημοσίευση των πρώτων προσφυγικών μυθιστορημάτων, όπως Οι Πρώτες Ρίζες της Τατιάνας Σταύρου (1936) και η Γαλήνη του Ηλία Βενέζη (1939), ή έργων σε ποιητικό λόγο, όπως το Μυθιστόρημα του Γιώργου Σεφέρη (1935).

Η λογοτεχνική παραγωγή της δεκαετίας του 1940, ο τρίτος θεματικός άξονας της έκθεσης, στρέφεται σε ένα είδος μαγικού ρεαλισμού κατεχόμενου από νοσταλγία για τον χαμένο παράδεισο της Ανατολής. Το χρονικό μιας πολιτείας (1938) του Παντελή Πρεβελάκη, ο Λεωνής (1940) του Θεοτοκά, η Αιολική γη (1943) του Βενέζη και η Παναγιά η Γοργόνα (1949) του Μυριβήλη, όλα γραμμένα τις παραμονές ή κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, θα κλείσουν το πρώτο κεφάλαιο της Μικρασιατικής Καταστροφής στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας.

Η έκθεση ολοκληρώνεται με τον τέταρτο και τελευταίο άξονα της αφήγησης, το Έπος του Άλλου, που εστιάζει στο αποτύπωμα που άφησε ο ελληνοτουρκικός πόλεμος (1919-1922) στην τουρκική λογοτεχνία του Μεσοπολέμου, ιδίως στα έργα συγγραφέων, όπως η Χαλιντέ Εντίπ (Αντιβάρ) υπέρμαχη του «Πολέμου της Ανεξαρτησίας» στο πλευρό του Μουσταφά Κεμάλ, και ο πολιτικός, συγγραφέας Γιακούπ Καντρί Καραοσμάνογλου.

Στον δίγλωσσο -ελληνικά και αγγλικά- κατάλογο της έκθεσης εκτός από τα κείμενα των επιμελητριών και του ομότιμου καθηγητή του ΑΠΘ Χαράλαμπου Καραόγλου, περιλαμβάνεται και μια ανθολογία με αποσπάσματα λογοτεχνικών κειμένων από τους πιο αντιπροσωπευτικούς δημιουργούς της περιόδου του Μεσοπολέμου, Έλληνες και Τούρκους, προσφέροντας μια πρόγευση της διαχρονικής αξίας των έργων τους.Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 20 Φεβρουαρίου 2023.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ