Ο άλλοτε καθεδρικός και περιώνυμος Ιερός Ναός των Αγ. Θεοδώρων Σερρών, γνωστός ως Παλαιά Μητρόπολη, όριζε το ιστορικό κέντρο της μεσαιωνικής πόλης των Σερρών, το οποίο στα αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα, σε κώδικες και χρονικά μνημονεύεται ως “Κάστρον” ή “Βαρόσι” (Τουρκοκρατία).
Είναι μεγάλη ορθογώνια ξυλόστεγη ελληνιστική βασιλική, τρίκλιτη, με κάτω διπλή κιονοστοιχία, υπερώο πάνω, με πλάγια κλίτη και στέγη με φωταγωγό. Το ιερό καλύπτεται από κτιστούς θόλους, η κεντρική αψίδα του από τεταρτοσφαίριο και με παραβήματα (πρόθεση και διακονικό) από τρουλίσκους πλίνθινους.
Η αρχική κατασκευή του μνημείου, που είναι το αρχαιότερο και πολυτιμότερο των Σερρών, ανάγεται σε χρόνους παλαιοχριστιανικούς, δηλ. κατά τον 5ο η 6ο αι. μ.Χ. Κατά καιρούς δέχτηκε διάφορες προσθήκες και επισκευές. Είναι πολύ πιθανό να χτίστηκε πάνω σε ειδωλολατρικό ναό.
Μερικοί ισχυρίζονται ότι θεμελιώθηκε τον 11ο αιώνα και άλλοι τον τοποθετούν στις αρχές του 13ου αιώνα. Γεγονός είναι ότι πρώτη έμμεση αλλά σαφή μνεία του Ι. Ναού γίνεται σε μολυβδόβουλα του 11ου και 12ου αιώνα. Έκφραση της λαμπρότητας, της ομορφιάς και του μεγαλείου του ναού ήταν ο εσωτερικός του διάκοσμος με τις πολύχρωμες έξι κολόνες του και την ολόχρυση ψηφιδωτή του εικονογραφία. Χαρακτηριστικό δείγμα των ψηφιδωτών του ήταν η παράσταση της θείας μετάληψης των Αποστόλων (12ου αιώνα) πού κοσμούσε μέχρι το 1913 την κόγχη του ιερού.
Επίσης πολύ αξιόλογα ήταν ο περικαλλής άμβωνας στο κέντρο του ναού, η αγία Τράπεζα με το ωραίο κουβούκλιο και το εντός του ναού παρεκκλήσιο, όπου φυλασσόταν η εικόνα των αγίων Θεοδώρων, στολισμένη στο λαμπερό ασήμι.
Σύμφωνα με τον κώδικα της Μητρόπολης Σερρών, ο όποιος εκλάπη από τους Βουλγάρους το 1917, ο ναός υπέστη πολλές επισκευές και ανακαινίσεις, οι οποίες άλλαξαν σε πολλά σημεία την αρχική μορφή του. Η πρώτη ανακαίνιση έγινε από το Μητροπολίτη Φίλιππο το 1430. Ακολούθησαν οι επισκευές επί Μητροπολίτου Ανθίμου, το 1700, ο οποίος διέθεσε μέρος των χρημάτων του για την ολοκλήρωσή τους. Σύμφωνα με πλίνθινη επιγραφή στο νότιο τείχος του ναού, επισκευές έγιναν και το 1725. Μεγάλη καταστροφή υπέστη από την πυρκαγιά του 1849, κατά την οποία κάηκε το μεγαλύτερο μέρος της πόλης των Σερρών. Το τελικό όμως χτύπημα το δέχτηκε τον Ιούνιο του 1913, όταν βομβαρδίστηκε και πυρπολήθηκε από τους Βουλγάρους, με αποτέλεσμα η καταστροφή να είναι ολοκληρωτική.
Για πολλά χρόνια το μνημείο αυτό των Σερρών ήταν ένα ερείπιο. Από το 1938 και εξής, χάρη στη φροντίδα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, έγιναν οι απαραίτητες αναστηλωτικές εργασίες εξωτερικά και ο ναός πήρε την παλιά του όψη. Έμεινε όμως εκτεθειμένος στη φθορά του χρόνου και για πολλά χρόνια κλειστός. Κινδύνευε μάλιστα να καταρρεύσει, εξαιτίας κυρίως της μεγάλης υγρασίας του υπεδάφους.
Το 1988 με ενέργειες του μακαριστού Μητροπολίτου Σερρών και Νιγρίτης κ. Μαξίμου, εγκρίθηκε η “τέλεση Ακολουθιών και Λειτουργιών στην Παλαιά Μητρόπολη των Αγίων Θεοδώρων Σερρών, επειδή ο ναός είναι στενά συνδεδεμένος με τη θρησκευτική ζωή της πόλης των Σερρών”. Δόθηκε επίσης το δικαίωμα στην Ιερά Μητρόπολη Σερρών και Νιγρίτης να ανακηρύξει το ναό σε προσκυνηματικό, γεγονός το όποιο πραγματοποιήθηκε. Έτσι, τον Ιούλιο του 1990, άρχισαν οι δύσκολες και πολυδάπανες εργασίες, με απόλυτο μάλιστα σεβασμό προς την παράδοση και το βυζαντινό ύφος του ναού, ώστε να αποδοθεί εκ νέου στη θεία Λατρεία.
Η ιστορία του ναού, με τις αλλεπάλληλες καταστροφές και ανακαινίσεις, είναι στενά συνυφασμένη με τη ζωή των κατοίκων της πόλης των Σερρών, καθρεφτίζοντας τη μαρτυρική και ένδοξη πορεία τους στο διάβα των αιώνων. Οι Σερραίοι θεωρούσαν πάντα τον ξακουστό ναό τους ιερό κρίκο με το ένδοξο παρελθόν, βλέπουν σ’ αυτόν τις ρίζες μιας ευλαβικής, ορθόδοξης παράδοσης και τιμούν τους θαυματουργούς αγίους Θεοδώρους ως προστάτες και σωτήρες σε δύσκολους καιρούς της θεοφρούρητης πολιτείας τους.
Τον Οκτώβριο του 1993 μια νέα σελίδα άνοιξε για τα εκκλησιαστικά δρώμενα του τόπου μας, αφού με τα εγκαίνιά του αποδόθηκε ως προσκυνηματικός πλέον ο Ναός στις λατρευτικές ανάγκες των πιστών. Ένιωθα δέος και γοητεία, καθώς οι μυσταγωγικές ψαλμωδίες πλημμύριζαν τους καθαγιασμένους χώρους.
Συγκλονιστική έβγαινε η ψαλμωδία από τα χείλη του τότε Μητροπολίτη Δημητριάδος και νυν Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Χριστοδούλου: «Αρατε πύλας οι άρχοντες υμών και επάρθητε πύλαι αιώνιοι και εισελεύσεται ο Βασιλεύς της δόξης». Σκεφτόμουν πόσοι άρχοντες, πόσοι χρυσοντυμένοι βυζαντινοί αυτοκράτορες έσυραν στο δάπεδο αυτό με κοκκινοβαμμένα τους πέδιλα, πόσοι φτωχοί ραγιάδες με γυμνά τους πέλματα. Σκεφτόμουν πώς εδώ το 1255 προσευχήθηκε γονυκλινής ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Θεόδωρος Β’ ο Λάσκαρης, μετά τη νίκη στην οποία τον οδήγησε ο άγιος Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, του οποίου η κάρα φυλάσσεται στον Ιερό Ναό, θαύμα πού το περιγράφει στα μέσα περίπου 14ου Μου αιώνα ο Σερραίος συγγραφέας και δάσκαλος Νικήτας Πεδιάσιμος.
Στο Επιτροπικό του νάρθηκα καθόταν ως επίτροπος και “ο χρησιμότατος εν πραγματευταίς και ευγενέστατος κύριος Εμμανουήλ Παπάς,…ως δόκιμος φανείς και άξιος εν αυτώ τω θεαρέστω έργω κοινή απάντων γνώμη…” !!!
Την 4η Ιουνίου 1999, η Αυτού Θειοτάτη Παναγιότης, ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ.κ. Βαρθολομαίος επισκέφθηκε τον Ι. Ν. Αγίων Θεοδώρων. Η επίσκεψή του πρόσφερε ευλογία, τιμή, ικανοποίηση και χαρά σ’ όλους.
Σήμερα, το μεγαλόπρεπο αυτό στολίδι της πίστεως, της τέχνης και του πολιτισμού δεν είναι ένα νεκρό κτίσμα της ιστορίας. Ο Ιερός Ναός των Αγίων Θεοδώρων αναδεικνύεται και με τις τελευταίες πρωτοβουλίες του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Σερρών και Νιγρίτης κ. Θεολόγου, όπως η φιλοτέχνηση και τοποθέτηση στην κόγχη του Ιερού Βήματος ενός περίτεχνου ψηφιδωτού αριστουργήματος που απεικονίζει την θεία μετάληψη και η επιστροφή στον Ναό της παλαιάς ανάγλυφης εικόνας του 12ου αιώνος υπό την επωνυμία “Παναγία η Πονολύτρια”, μια δυναμική εκκλησιαστική έπαλξη και ένα ζωντανό εργαστήρι πνευματικής καλλιέργειας και ορθόδοξης μαρτυρίας του πιστού λαού.
φωτογραφίες από την σελίδα της Ιεράς Μητρόπολης Σερρών
