Χρονικό της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών- “Η Ελλάδα είναι η γη των πατέρων μας. Είμαστε Έλληνες”

«Στην Ελλάδα γεννηθήκαμε. Η Ελλάδα είναι η γη των πατέρων μας. Είμαστε Έλληνες. Δεν αλλάζουμε την Εθνικότητά μας για κανένα λόγο, με καμιά αμοιβή» .

Αυτή ήταν η απάντηση του Εβραϊκού Συμβουλίου Σερρών στην απαίτηση των Βουλγάρων κατακτητών, το καλοκαίρι του 1941, για προσχώρηση αρχικά της κοινότητάς τους στη βουλγαρική λέσχη Σερρών και στη συνέχεια, για αλλαγή της Εθνικότητάς τους.

Η αρχή εγκαταστάσεως εβραϊκού πληθυσμού στην περιοχή των Σερρών μας είναι άγνωστη. Η ιστορική όμως διαδρομή της κοινότητας τους, με βάσει κάποια ψήγματα ιστορικών στοιχείων, μπορεί να χαραχθεί. Η προσφορά τους στον πολιτισμό και στην οικονομία της πόλεως των Σερρών, προτού η πόλη αυτή να στερηθεί για πάντα τη ζωντανή και πρωτότυπα δημιουργική παρουσία τους, είναι δυνατό, παρά το γεγονός πως δεν υπάρχουν επαρκείς ιστορικές μαρτυρίες, να ανιχνευθεί.

Η αρχαιότερη ένδειξη παρουσίας εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή των Σερρών ανάγεται στην εποχή της Ρωμαϊκής κυριαρχίας και τόπος δράσεως της κοινότητας τους ήταν η Αμφίπολη. Η επόμενη βεβαιωμένη μαρτυρία υπάρξεως εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή των Σερρών σημειώνεται από το ραββίνο Βενιαμίν μπεν Γιονά, από την Τουδέλα της Ισπανίας, που επισκέφθηκε την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας περί το 1162. Από τη Θεσσαλονίκη, γράφει στις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις ο ραββίνος Βενιαμίν, και σε απόσταση δρόμου δυο ημερών βρίσκεται το χωριό Mitrizzi στο οποίο κατοικούν Εβραίοι. Το χωριό Mitrizzi, κατά τους μελετητές του έργου του ραββίνου, ταυτίζεται με το χωριό των Σερρών Δημητρίτσι. Έκτοτε και έως το 1333 δεν έχουμε καμιά ένδειξη δραστηριοποιήσεως Εβραίων στην περιοχή των Σερρών. Το Μάρτιο του 1333 μαθαίνουμε από μοναστηριακά έγγραφα της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών πως ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος εκδίδει χρυσόβουλλο λόγο που μαρτυρεί την ύπαρξη μικρής αριθμητικά εβραϊκής κοινότητας στο Κάστρο της Ζίχνης. Το 1345 ο Κράλης των Σέρβων Στέφανος Δουσάν, με χρυσόβουλλο λόγο που απολύει, επιβεβαιώνει την ύπάρξη εβραϊκής κοινότητας στο Κάστρο της Ζίχνης. Μαρτυρίες έγγραφες για την παρουσία Εβραίων στο Κάστρο των Σερρών αυτά τα χρόνια δεν έχουμε. Είναι όμως βέβαιο πως στην περιφέρεια του Κάστρου ζούσαν ελληνόφωνοι Εβραίοι ή Ρωμανιώτες Εβραίοι, οι οποίοι μετά την πτώση της βασιλεύουσας το 1453 και ανάμεσα στα χρόνια 1453 και 1456 μεταφέρθηκαν με διαταγή του Σουλτάνου Βαγιαζήτ του Β΄ στην Κωνσταντινούπολη. Οι βίαια εκπατρισθέντες Εβραίοι των Σερρών, που χαρακτηρίζονταν, όπως άλλωστε και όλοι οι Ρωμανιώτες Εβραίοι της Βασιλεύουσας, ως «surgunlu», δηλαδή υποχρεωτικά μεταφερμένοι, έφτιαξαν στην πόλη, στην περιοχή Μπαλατά, νέα και σπουδαία συναγωγή, η οποία υπήρχε έως και το 19ο αιώνα, οπότε καταστράφηκε από πυρκαγιά. Αξιοποιώντας όμως τα επώνυμα Εβραϊκών οικογενειών, που βρήκε γραμμένα στα βιβλία της κάποτε ακμαίας κοινότητας των Σερρών, ο Σερραίος Μερκάτο Κόβο κατέγραψε την καταγωγή των σπουδαιότερων από αυτές, αφήνοντάς μας μια εξαιρετικά χρήσιμη πληθυσμιακή χαρτογράφηση της αρχαίας σερραϊκής εβραϊκής κοινότητας. Ως πρώτη λοιπόν και αρχαιότερη ομάδα Εβραίων, που παρά την υποχρεωτική μετεγκατάσταση των περισσοτέρων μελών της στην Κωνσταντινούπολη το 1453-1456, παρέμεινε μια υπολογίσιμη δύναμη στην κοινωνική δομή της εβραϊκής κοινότητας των Σερρών, καταγράφεται η ομάδα των Ρωμανιωτών ή Βυζαντινών Εβραίων. Ονόματα σπουδαίων μελών της κοινότητας των Σερρών, που έλκουν την καταγωγή τους από τους Βυζαντινούς ή Ρωμανιώτες Εβραίους, είναι οι απόγονοι των οικογενειών: Ovadia, Galimidi, Hazz, Mizrahi, Garanfil, Meschoulam. Μια δεύτερη πληθυσμιακά υπολογίσιμη εβραϊκή ομάδα, που δεν ξέρουμε το πότε ακριβώς ήλθε στην πόλη των Σερρών, είναι η ομάδα των Σερραίων “Asckenazzi” οι οποίοι προερχόμενοι από τη Γερμανία ζούσαν στην περιοχή των «Σαράντα Οντάδων» .Τα σπουδαιότερα ονόματα αυτής της ομάδας ήσαν οι οικογένειες των: Faiz, Simlra, Boulissa. Αν και δεν υπάρχει μαρτυρία εγγράφου για τον ακριβή χρόνο αφίξεώς τους, ένας μεγάλος αριθμός εβραϊκών οικογενειών εγκαταστάθηκε στην πόλη των Σερρών, και μάλιστα μέσα στο Κάστρο, μετά τους διωγμούς των Εβραίων στην Ισπανία από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα από το 1487 έως και το 1492. Ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ ο Β’ (1481 – 1512 ) εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία που του δινόταν να ενισχύσει την αυτοκρατορία του με νέο ανθρώπινο δυναμικό και κυρίως με νέα τεχνογνωσία και πρόσφερε προστασία στους διωγμένους εβραίους. Πρώτη μνεία του προσφυγικού αυτού στοιχείου από την Ισπανία και την Πορτογαλία έχουμε σε βακουφναμέ της Μονής Βατοπαιδίου, που χρονολογείται στα τέλη του Ραμαζάν 900, κατά αντιστοιχία 15-25 Ιουνίου του 1495. Η μονή Βατοπεδίου είχε στην πόλη των Σερρών ιδιοκτησία από έξι δωμάτια, στην περιοχή της εβραϊκής συνοικίας, ιδιοκτησία που μνημονεύεται στον βακουφναμέ του 1495 ως εξής, «Τα εν αυτάς τας Σέρρας κατά την υπό το όνομα {Γιαχουτιλέρ Χαβλισή}, αυλή των Εβραίων, γνωστήν θέσιν κείμενα εξ δωμάτια». Το γεγονός πως η θέση της συνοικίας θεωρείται ευρέως γνωστή από το συντάκτη του αφιερωτηρίου εγγράφου δηλώνει την παρουσία και λόγω ενοικιάσεως μοναστηριακής περιουσίας, την αποδοχή υπάρξεως εβραϊκού στοιχείου στην πόλη πριν την έκδοση του βακουφναμέ.

Η ομάδα αυτή των Σεφαρδείμ εβραίων, που ήταν πολυπληθέστατη προερχόταν από την Ισπανία και την Πορτογαλία. Τα μέλη αυτής της ομάδας είχαν εκπατριστεί από τις πόλεις, Αραγκόν, Καστίλη, Ανδαλουσία και μέρη της Πορτογαλίας. Σπουδαιότερες οικογένειες στις Σέρρες, που προήλθαν από την ιβηρική χερσόνησο, ήσαν οι φαμίλιες των: Abolafia, Ascaloni, Gategno, Abravanel, Almoslino, Benveniste, Amariglio, Passy, Saporta, Asseos, Hamon, Bueno, Castro, Calderon, Benforado, Herrera, Callegos, Athias και Moussatia, που ήλθαν στην πόλη των Σερρών, μετά από παραμονή στις πόλεις Amsterdam και Hambourg αντίστοιχα. Ο συνολικός αριθμός Εβραίων που εγκαταστάθηκαν στην πόλη, προφανώς πριν το 1495, ήσαν 56 οικογένειες και 3 άγαμοι Εβραίοι, συνολικά 280 άτομα. Στην πόλη των Σερρών βρήκαν προστασία εβραϊκές οικογένειες που καταγόταν από την Ιταλία και τη Σικελία. Εβραϊκές σερραϊκές οικογένειες, ιταλικής καταγωγής ήσαν οι οικογένειες των: Venezia, Perahia, Alkocer, Bonafiglia, Bonomo, Giudetta. Στην πόλη των Σερρών εγκαταστάθηκαν, άγνωστο ποια χρονιά, εβραϊκές οικογένειες που ήλθαν από την Αφρική. Ονόματα Σερραίων, που μαρτυρούν την αφρικανική καταγωγή τους είναι τα επώνυμα των οικογενειών: Serrero, Kabili, Djebeli, Kallhy, Alcheih. Περί το τέλος του 19ου αιώνα η οικονομική άνθηση της πόλεως των Σερρών προσέλκυσε πολλές αστικές οικογένειες Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Οι οικογένειες των Arditti, Florentin, Hassid, Saporta, Brouno, Saltiel, Covo, Simca, Rousso και των Benoziglio συνέβαλαν σημαντικά στην ανανέωση του δυναμισμού της εβραϊκής κοινότητας των Σερρών. Σε απροσδιόριστα χρονικά διαστήματα ήλθαν στην πόλη των Σερρών οικογένειες από διάφορα μέρη της Ελλάδας, που λάμπρυναν με το έργο τους και την όλη τους παρουσία την εβραϊκή σερραϊκή κοινότητα. Οι οικογένειες αυτές ήσαν των Azaria, που καταγόταν από τη Βέροια, των Simantob, που ήρθαν από την Κέρκυρα, των Barki, που ξεκίνησαν από τη Σμύρνη, των Bitschaschi, που καταγόταν από την Ανδριανούπολη, των Princhnali, που ήλθαν από την Πρίστινα, των Matalon, Benchoam και Negrim, που ήρθαν από τη Λάρισα, των Chioti, που ήρθαν από τη Χίο και των Bahar, που ήλθαν από τη Βασιλεύουσα. Η εγκατάσταση στις Σέρρες των νέων εποίκων, που μετέφεραν ακμαίο πολιτισμό, επηρέασε τους λιγότερους αριθμητικά Ρωμανιώτες Εβραίους, που έμειναν στις Σέρρες μετά την υποχρεωτική μετεγκατάσταση των περισσοτέρων ομοθρήσκων τους στην Κωνσταντινούπολη το 1453-56.

Η επικράτηση της ισπανοεβραϊκής γλώσσας, που μιλιόταν, σύμφωνα με μαρτυρίες, έως και το 1932, είναι μάρτυρας αδιάψευστος της πολιτισμικής επικρατήσεως στις Σέρρες των Εβραίων Σεφαρδείμ. Ο τόπος μέσα στο Κάστρο των Σερρών, όπου εγκαταστάθηκαν οι Εβραίοι Σεφαρδείμ, ονομαζόταν «Γιαχουτιλέρ Χαβλισή» ή «Αυλή των Εβραίων» ή «Σαράντα Οντάδες». Ο χώρος αυτός βρισκόταν βόρεια της πόλεως και ανάμεσα στις εκκλησίες των Αγίων Αντωνίου και Μαρίνης και Ιωάννου του Προδρόμου (Προδρομούδι), όπου πιθανολογείται πως ήταν και ο αρχαίος ιππόδρομος των Σερρών. Η μαρτυρία της Σερραίας Άννας Τριανταφυλλίδου, που έζησε στις Σέρρες πριν το 1913, είναι πολύτιμη, γιατί μας βεβαιώνει πως η συνοικία των Εβραίων άρχιζε από το στενό της Αγίας Παρασκευής, η οποία πριν την καταστροφή της από την πυρκαγιά του 1913 ήταν χτισμένη μερικές δεκάδες μέτρα βορειότερα από τη σημερινή της θέση και έφτανε (η συνοικία των Εβραίων) έως και τα όρια του ναού του Αγίου Ιωάννου (Προδρομούδι). Τα σπίτια της συνοικίας, κατασκευασμένα από ξύλο, ήσαν παρατεταγμένα στις πλευρές μιας τετράγωνης και αρκετά ευρύχωρης αυλής . Σύμφωνα με τουρκικά απογραφικά στοιχεία το 1503 ζουν και δραστηριοποιούνται στην πόλη των Σερρών 56 πλήρη νοικοκυριά Εβραίων, αριθμός που ήταν ίδιος, σύμφωνα πάντα με τα απογραφικά στοιχεία των κατακτητών, και το 1512 (περίπου 280 άτομα). Ο πληθυσμός της κοινότητας το 1519 μειώνεται, όπως βεβαιώνουν τα απογραφικά στοιχεία της εποχής,. Τα νοικοκυριά των Εβραίων στην πόλη των Σερρών είναι 54. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1528-30, ο συνολικός αριθμός τους αυξάνεται στα 66, ενώ το 1566-67 στην πόλη των Σερρών υπάρχουν 56 πλήρη νοικοκυριά και 39 ενήλικες, άγαμοι Εβραίοι. Τον 16ο αιώνα η αριθμητική δύναμη της κοινότητας αντιπροσώπευε το 3,8% του χριστιανικού πληθυσμού.

Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα τα πληθυσμιακά στοιχεία που αφορούν την εβραϊκή κοινότητα των Σερρών είναι φτωχά. Η κοινωνική όμως αποδοχή των Εβραίων και η αρμονική συνύπαρξή τους με τον γηγενή ελληνικό και χριστιανικό πληθυσμό των Σερρών είναι γεγονός αναμφισβήτητο. Η διαπίστωση αυτή στηρίζεται σε μαρτυρία εγγράφου του έτους 1610, που σώζεται στον β΄ αρχαίο κώδικα της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Το Μοναστήρι των Σερρών αυτή τη χρονιά ενοικιάζει σε Εβραίους τα δωμάτια ενός χαρβασαρά (ξενώνα) που κατείχε στην πόλη.

Οι μελετητές εξ άλλου των φορολογικών στοιχείων της τότε τουρκικής αυτοκρατορίας συμπεραίνουν πως ο αριθμός των Εβραίων που ζουν στην πόλη των Σερρών πριν το 1676–7 πρέπει να ήταν αρκετά μεγαλύτερος από 280 άτομα. Η εκτίμηση αυτή στηρίζεται στο γεγονός πως και το εβραϊκό στοιχείο των Σερρών αποδεκατίσθηκε από την πανούκλα δύο φόρες που έπληξε την πόλη, κατά τη μαρτυρία του χρονογράφου εκείνων των χρόνων Παπασυναδινού μία το 1623, όπου «Απέθαναν ως οκτώ χιλιάδες άνθρωποι» που ζούσαν στην πόλη των Σερρών, και μια το 1641, που ήσαν περισσότεροι από 12 χιλιάδες(;).

Ένας ακόμη παράγοντας, που είναι βέβαιο πως επηρέασε την κοινότητα των Σερρών, ενώ είναι άγνωστο το μέγεθος της επιδράσεως του στην αριθμητική μείωση του εβραϊκού πληθυσμού, ήταν και οι εξισλαμισμοί από τους οπαδούς του αρνησίθρησκου Sabbatai Sevi (Σμύρνη 1626 , Αλβανία 1676) λίγο αργότερα από το 1655. Το μεσσιανικό αυτό κίνημα του Sabbatai Sevi, που τάραξε την εβραϊκή κοινωνία των Σερρών και επηρέασε τη συνοχή της, βρήκε κατ’ αρχάς την αποδοχή από τους ευρυμαθείς της κοινότητας, καθώς από το 1534 οι αυτόχθονες σοφοί Εβραίοι είχαν μυηθεί στο μεσσιανικό κίνημα από τους οπαδούς του Solomon Molho και David Reubeni. Αυτήν την εποχή και υπό την επίδραση ραββίνων της οικογένειας Taitagak μυούνται στη μελέτη της «Καββάλα» πολλές επιφανείς οικογένειες. Τα μέλη των οικογενειών Amon και Ovadia ήσαν εξέχοντες μελετητές της «Καββάλα» (Εβρ. Kabbalah – Ιερή παράδοση) του έργου αυτού της εβραϊκής φιλοσοφίας, που παρουσιάζεται ως περίληψη της μυστικής παραδόσεως του Εβραϊκού λαού. Οι οπαδοί αυτού του κινήματος, χωρισμένοι σε τρεις ομάδες, μελετούσαν έως και το 1870 μόνο το Zohar κάθε Σάββατο.

Στη συνέχεια και κατά τους μέσους αυτούς χρόνους και παρά τη μαρτυρία του Γάλλου προξένου στη Θεσσαλονίκη Arasy ότι ο πληθυσμός της σερραϊκής εβραϊκής κοινότητας το 1777 είναι απροσδιόριστα μικρός, η εβραϊκή κοινότητα είναι αριθμητικά η ισχυρότερη στη Βόρεια Ελλάδα μετά την κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Ο Μ. Κόβο, στηριγμένος σε στοιχεία που πήρε από τα αρχεία της σερραϊκής εβραϊκής κοινότητας, υποστηρίζει, πως οι εβραϊκές κοινότητες Δράμας, Καβάλας, Νευροκοπίου, Ξάνθης και Ζίχνης ιδρύθηκαν στο απώτερο παρελθόν από μέλη της σερραϊκής εβραϊκής κοινότητας

Ιερατείο και Συναγωγή

Ο περιορισμένος χώρος της αρχαίας εβραϊκής συνοικίας, που βρισκόταν στο κέντρο σχεδόν της παλαιάς πόλεως των Σερρών, δεν επέτρεπε την ανέγερση μιας μεγάλων διαστάσεων συναγωγής. Η αύξηση όμως του πληθυσμού κατά το τέλος του 18ου αιώνα, σε συνδυασμό με το γεγονός πως το κτίσμα της συναγωγής ήταν παλαιωμένο και υπήρχε κίνδυνος να καταρρεύσει, επέβαλαν την ανέγερση ενός νέου ευκτήριου οίκου. Υπό την επίβλεψη του ραββίνου Abraham Stroussa κατεδαφίσθηκε η παλαιά συναγωγή και άρχισε η ανέγερση της νέας. Το όλο κτίσμα ήταν επιβλητικό. Το ύψος της νέας συναγωγής ξεπερνούσε την ανάλογη διάσταση της παρακείμενης εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής. Η «kal Cabol» χωρούσε έως και 2000 άτομα, ενώ η εξέδρα που ιερουργούσαν οι ραββίνοι, η Teba, βρισκόταν στο κέντρο της συναγωγής, είχε σχήμα κυκλικό και ύψος τριών περίπου μέτρων. Στην Teba ανέβαζαν το ραββίνο δεκαπέντε σκαλοπάτια. Το κάτω μέρος της κυκλικής Teba ήταν διακοσμημένο με εικόνες που παρίσταναν διάφορα τοπία, ενώ αναγραφόταν με ωραία καλλιγραφικά στοιχεία τα ονόματα των μεγάλων ευεργετών της εβραϊκής κοινότητας.

Η αναζήτηση της αλήθειας στον κόσμο της εβραϊκής παράδοσης (Kabbalah), με τη βοήθεια της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, άφησε τα σημάδια της και στην κατασκευή της μεγάλης συναγωγής. Η συναγωγή φωτιζόταν άπλετα με 26 παράθυρα. Ο συμβολικός αυτός αριθμός θύμιζε το σύνολο των τεσσάρων γραμμάτων του θείου τετραγράμμου. Το υπερώο της συναγωγής είχε βιτρό και το φως του ήλιου, καθώς έμπαινε στη συναγωγή, χρωματιζόταν, δημιουργώντας έτσι μια επιβλητική ατμόσφαιρα στο χώρο. Εφαπτόμενα σχεδόν τα κτίσματα διαφόρων κοινωφελών ιδρυμάτων με το κτίσμα της Kal Cabol, λειτουργούσαν έχοντας ως σημείο αναφοράς το κέντρο της πνευματικής ζωής της εβραϊκής κοινότητας. Τα ευαγή αυτά ιδρύματα ήσαν: ένας χώρος για γυναίκες (Snoga), ένα ιεροσπουδαστήριο, μια ραββινική βιβλιοθήκη, σημαντική για το πλήθος των συγγραμμάτων που περιείχε, ένα άνετο αναγνωστήριο, ένας ξενώνας και ένα παρεκκλήσιο, το οποίο αρχικά είχε χρησιμεύσει ως δημοτικό σχολείο (Melbar).

Οι καλές οικονομικές συνθήκες στην πόλη των Σερρών, σε συνδυασμό με την ανεκτικότητα που επιδείκνυε προς το εβραϊκό στοιχείο, τόσο ο ορθόδοξος πληθυσμός της πόλεως όσο και η τουρκική διοίκηση, προσέλκυσαν νέους εποίκους, που συνέβαλαν στη ραγδαία αύξηση του εβραϊκού πληθυσμού. Οι οικονομικά εύποροι Εβραίοι έχτισαν τα αρχοντικά τους έξω από την περίμετρο του αρχαίου Κάστρου και πάντως όχι μακριά από την Kal Cabol. Ο περιορισμένος όμως χώρος της αρχαίας κοινότητας στην περιοχή Σαράντα Οντάδες δεν επαρκούσε να στεγάσει τον κύριο όγκο του εβραϊκού πληθυσμού. Έτσι δημιουργήθηκε σιγά σιγά μια νέα συνοικία έξω από τα τείχη της πόλεως.

Περί το 1850 η αύξηση του εβραϊκού πληθυσμού στην καινούργια συνοικία στο προάστιο Arabajilar, που ονομαζόταν από τους Τούρκους και Dogharby mahalessi, σε συνδυασμό με τις δύσκολες καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά τη διάρκεια του θέρους και του χειμώνα, επέβαλαν την ανέγερση ενός οίκου προσευχής στο κέντρο της νέας εβραϊκής συνοικίας, που σήμερα συμπίπτει με την περιοχή που ορίζεται από την οδό Αθανασίου Αργυρού. Η ανέγερση του Midrasch στη νέα συνοικία προκάλεσε την αντίδραση του μητροπολιτικού εβραϊκού κέντρου, που στηριγμένο σε ερμηνείες παλαιών ραββίνων πάνω στο Ταλμούδ Τορά επέμενε στη λογική του ενιαίου χώρου προσευχής για όλη την εβραϊκή κοινότητα. Παρά την αντίδραση, η ανέγερση του νέου ευκτήριου οίκου ολοκληρώθηκε. Για τη λειτουργία όμως αυτού του οίκου προσευχής χρειάζονταν και μερικά Σεφαρείμ, δηλαδή κυλινδρικές περγαμηνές, γραμμένες από καλλιγράφο, που περιείχαν τα κείμενα του Νόμου (Τορά) και φυλάσσονταν στο «Εχάλ Ακοδές», στο ανατολικό μέρος της μεγάλης συναγωγής. Ο μόνος τρόπος αποκτήσεως τους, αφού δεν υπήρχε περίπτωση να παραχωρηθούν μερικά Σεφαρείμ ως προσφορά του κέντρου προς τη νέα κοινότητα, ήταν η κλοπή. Η παράνομη αφαίρεση των Σεφαρείμ έγινε. Η πράξη όμως αυτή προκάλεσε τη σύγκρουση των δύο κοινοτήτων και τη δημιουργία μίσους, το οποίο ταλάνισε την εβραϊκή κοινότητα των Σερρών για πάρα πολλά χρόνια. Μάλιστα οι διαμάχες είχαν πάρει τέτοιες διαστάσεις, που στοίχισαν τη ζωή και σε ένα μέλος της “σχισματικής” κοινότητας.

Όπως έγραφε ο Μ. Κόβο, ο Σερραίος είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στην ομορφιά. Αγαπάει και γεύεται σαν καλλιτέχνης τις ωραίες μελωδίες. Στις Σέρρες, όπως και στην Ανδριανούπολη, συνεχίζει ο Μ.Κόβο, ο Εβραίος έχει ένα αηδόνι στο λάρυγγά του. Όταν το σύνολο μιας κοινότητας αγαπάει τη μουσική, είναι επόμενο να δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για τη θρησκευτική μουσική. Έτσι, στην ισραηλινή κοινότητα των Σερρών σπουδαίοι ψάλτες ήταν ο Joseph Amariglio, o Rabbi Aron Amariglio, o Rabbi Mocha Amariglio, o Rabbi Abraham Matalon και ο εξαίρετος Ham Abraham Bueno. Οι Σερραίοι μάλιστα ψάλτες της συναγωγής και οι paitanim θεωρούσαν υποχρέωσή τους από αγάπη προς την ανατολίτικη μουσική, να παρακολουθούν την πέμπτη ημέρα της εβδομάδας, τις συνάξεις των δερβίσηδων Mevlevi, οι τεκέδες (μοναστήρια) των οποίων άνοιγαν για όλους τους λάτρεις της ανατολικής μουσικής.

Η διοίκηση της εβραϊκής κοινότητας των Σερρών γινόταν από ένα συμβούλιο. Πρόεδρος του συμβουλίου ήταν ο μεγάλος ραββίνος και μέλη του, τα μέλη του εβραϊκού συμβουλίου και οι πεπαιδευμένοι και εύποροι Εβραίοι. Τα καθήκοντα αυτού του διοικητικού οργάνου της εβραϊκής κοινότητας ήσαν να καθορίζουν την αναλογία του φόρου σε κάθε ένα μέλος της κοινότητας, να ρυθμίζουν την πρόσληψη και πληρωμή των δασκάλων του σχολείου, να επιβλέπουν και να κατευθύνουν τη λειτουργία του Bikour Holin , να επιβλέπουν, σε συνεργασία με το «Σοχέτ» , τη λειτουργία των σφαγείων, να κατευθύνουν το έργο βοήθειας προς τους φτωχούς, το έργο του συμβουλίου της συναγωγής, το έργο των θρησκευτικών αδελφοτήτων, ενώ διόριζε, το διοικητικό αυτό κέντρο, τις επιτροπές που επέβλεπαν ειδικότερα τη λειτουργία της συναγωγής, του σχολείου, το έργο και τη δράση της κοινωνικής πρόνοιας. Στην εβραϊκή κοινότητα των Σερρών επίσης το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι δεν το είχαν όλα τα μέλη. αλλά μόνο οι εύποροι Εβραίοι. Εξάλλου τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας των Σερρών ανέπτυξαν έντονη κοινωνική δραστηριότητα και με τους Χριστιανούς υπεραμύνονταν τα συμφέροντα της πόλεως τους.

Ο χρονογράφος των Σερρών Παπασυναδινός μας μιλά για τη θετική αλληλοεπίδραση των δύο κοινοτήτων. Έτσι, και χάρη παραδείγματος, μνημονεύω σημείωση του Παπασυναδινού στα 1620–21, στην οποία σημειώνεται η σημαντική συμβολή του εκχριστιανισμένου Εβραίου Χριστοδούλου στην εκμάθηση της υφαντικής τέχνης από τους Σερραίους. Αλλά και η κοινωνική συμπεριφορά των Σερραίων εβραϊκής καταγωγής ήταν ίδια με αυτή των Χριστιανών. Ο Παπασυναδινός σώζει στο χρονογράφημα του μια είδηση, που αφορά το διαγούμισμα (λεηλασία) που έκαναν Χριστιανοί και Εβραίοι στα 1622 στην περιουσία κάποιου Αγιάνη (προύχοντα) ονόματι Μεχμέτ Γιαζιτζή. Από τις πληροφορίες του πολυτίμου για την ιστορία της πόλεως των Σερρών χρονικού του Παπασυναδινού αντλούμε και ειδήσεις για τον κοινό πόνο που έζησαν οι δύο κοινότητες, καθώς και για την αλληλοϋποστήριξή τους το 1641, χρονιά του λοιμού που αποδεκάτισε τον πληθυσμό των Σερρών. Πρόσθετη μαρτυρία της ακμαίας εβραϊκής κοινότητας έχουμε και από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή που επισκέφθηκε την πόλη των Σερρών το 1669-70.

Γράφει λοιπόν στο οδοιπορικό του ο Τούρκος περιηγητής: «Το εσωτερικό του ερυμνού τούτου τείχους είναι κατωκημένον υπό ανθρώπων και διακόσμητον. Είναι φρούριον ηρειπωμένον, πλήρες Εβραίων, απίστων Ελλήνων, Αρμενίων, Λατίνων, Βουλγάρων και διεφθαρμένων Σέρβων»

Πνευματική κίνηση

Η πνευματική και οικονομική παρουσία της εβραϊκής κοινότητας των Σερρών στην ανάπτυξη της πόλεως ήταν σημαντική στο διάβα των αιώνων. Στην πόλη των Σερρών έζησε και δίδαξε η πιο σπουδαία προσωπικότητα του 16ου αιώνα, ο ραββίνος R.Joseph Taitagak. «Δάδα που φωτίζει τον κόσμο», αποκαλούσαν οι σύγχρονοι του τον Ραβίνο R.Joseph Τaitagak, που πέθανε στη Θεσσαλονίκη του 1565. Τον 16ο αιώνα και στα χρόνια του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή έζησε στην πόλη των Σερρών και ο ραββίνος Salomon ha Chironi ο Σερραίος. Οι σύγχρονοι του τον παρομοίαζαν, για την όλη του λαμπρή παρουσία, με «Κέδρο του Λιβάνου». Επίσης στη συναγωγή των Σερρών δίδαξαν και λειτούργησαν οι ραββίνοι Yehouda ben Bolat, Eliaou Halevy και Salomon ben Mazaltov. Ξεχωριστή ήταν η παρουσία το 1515 του ραββίνου Tjoseph Firmon που ήταν διάσημος ως εξηγητής του Νόμου, ενώ ήταν και σπουδαίος ψάλτης, έγκυρος θεολόγος, λυρικός ποιητής και αριστοτελικός φιλόσοφος. Μαθητής του υπήρξε ο επίσης σημαντικός για την προσφορά του στην κοινότητα των Σερρών ραββίνος Salomon ha Cohen. Ο ραββίνος Tjoseph Firmon πέθανε στο Lepante το 1579. Η ραββινική έδρα των Σερρών υπηρετήθηκε και από τα μέλη της οικογένειας Miranta, των οποίων τα έργα υπάρχουν στις πιο σημαντικές βιβλιοθήκες των Yeschivoth στην Ανατολή. Ανάστημα της εβραϊκής κοινότητας των Σερρών ήταν και ο πολύς Σάμουελ-χα-Κόεν, που έγινε ηγέτης του Εβραϊσμού αντικαθιστώντας τον Σάμουελ-ντε-Μεντίγα.

Στη συνοικία των «Σαράντα Oντάδων» έγραψαν τα σημαντικά έργα τους οι ραββίνοι Χαϊμ Αβραάμ Νταβίντ, Μορδοχάι Ασέο και Νισσίμ Μουσεϊρί, συγγραφείς των έργων Tiferet Adam, Hggid Mordekhai και Beer Mayim Hayyim αντίστοιχα.

Κατά τα τελευταία χρόνια του 18ου αιώνα και στην αρχή του 19ου αιώνα τη ραββινική έδρα των Σερρών υπηρέτησαν οι ραββίνοι G.Rabbi Haim Abraham Stroussa, συγγραφέας του δίτομου έργου “Υερεκή Αωραηαμ” , G.R.Rabbi Haim Abraham ben David, ο Rabbi Simon ben Hasson, ο επονομαζόμενος και Rab ha Massid, ο ραββίνος Menahem ha Cohen ben Arbout, που, για την ευρυμάθειά του και τη μεγάλη του φήμη ως σοφού, προσκλήθηκε το 1863 στην Κωνσταντινούπολη από το σουλτάνο Abdul Aziz και το Μεγάλο βεζίρη Fuad Pacha μαζί με τους μεγάλους ραββίνους Palacci de Smyrne και Yakir Gueron, για να αποφασίσουν την αντικατάσταση του μεγάλου ραββίνου της βασιλεύουσας Jacob Avigdor.

Ένας τελευταίος της λαμπρής σειράς των σπουδαίων λειτουργών της ραββινικής έδρας των Σερρών είναι ο απόγονος του μεγάλου ραββίνου του 16ου αιώνα Rabbi Jacob ben Μadid, ο ραββίνος Samuel Raphael ben Hadid. Ο ραββίνος S.R.Hadid γεννήθηκε στην πόλη των Σερρών το 1813 και πέθανε σ’ αυτή το 1887. Μνημονευόταν σαν άνδρας με σπάνια ομορφιά. Ήταν μεγάλος ερμηνευτής του “Ταλμούδ”, σπουδαίος ιεροκήρυκας και ποιητής μεγάλης αξίας. Προικισμένος με εξαιρετική φωνή, όταν έψαλλε κατά τη διάρκεια των ιεροτελεστιών του Roch Hachana του Kippour και ιδιαίτερα κατά την τελευταία ημέρα της γιορτής της Σκηνοπηγίας, τη Simhath Thora , ελληνικές οικογένειες, αλλά και αρκετοί Μουσουλμάνοι μαζεύονταν έξω από τη συναγωγή, για να τον ακούνε. Κατά τη διάρκεια της γιορτής του Εξιλασμού και πριν από την προσευχή «Νεϊλά» γινόταν επιμνημόσυνη δέηση για όλους τους μεταστάντας των προσκαίρων. Αυτήν την ώρα, την ώρα του Kol Nibre , ειδικά στη συναγωγή των Σερρών με ιδιαίτερη επισημότητα διαβάζονταν τα ονόματα όλων των ραββίνων που προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στην κοινότητα από τον 16ο αιώνα και εξής.

Εκπαίδευση

Πόλη των « Φιλανθρώπων και των Μαικηνών» χαρακτηρίζουν την πόλη των Σερρών οι εβραϊκής καταγωγής λόγιοι του 19ου αιώνα. Το 1839 η εβραϊκή κοινότητα των Σερρών, με συνολικό πληθυσμό 800 ατόμων, έχει μία συναγωγή, 20 Priests (ιεροψάλτες), 1 σχολείο με 2 δασκάλους και 74 μαθητές οικότροφους καθώς και άριστα οργανωμένη ταχυδρομική υπηρεσία. Νωρίτερα πάντως από το 1883 η κοινότητα, εξ αιτίας του υπερπληθυσμού της, έχει χωριστεί σε δύο τμήματα, αφού το 1881 ζουν στην πόλη των Σερρών 995 Εβραίοι, πληθυσμός που ήταν μάλλον αδύνατο να ζήσει στα περιορισμένα όρια της κοινότητάς τους μέσα στην πόλη.

Το 1883 ο δημοσιογράφος Γεώργιος Τσιάκας επισκέφθηκε την πόλη των Σερρών και σε άρθρο του, που δημοσιεύθηκε στο «Ημερολόγιο της Ανατολής», σώζει την πληροφορία πως η εβραϊκή κοινότητα έχει δύο συναγωγές, « μία εν εκατέρα των συνοικιών». Η κάθε συνοικία έχει και το δικό της σχολείο. Η εβραϊκή κοινότητα των Σερρών φρόντιζε να διδαχθεί η πατρώα γλώσσα. Αξιοποιώντας σοφούς δασκάλους οργάνωσε τη διδασκαλία της εβραϊκής γλώσσας στους νέους γόνους. Η μαθητεία των νέων παιδιών στην πατρώα γραμματεία, αλλά και στην θύραθεν παιδεία εκείνα τα χρόνια γινόταν στις μεν εύπορες οικογένειες με την πρόσληψη ιδιωτικού δασκάλου, στις δε οικονομικά ασθενέστερες με τη φροντίδα της εβραϊκής κοινότητας. Από πολύ παλαιά υπήρχε στην κοινότητα των Σερρών ένα σχολείο (Hadarim) που αρέσκονταν οι Εβραίοι να το ονομάζουν με το αρχαίο όνομα «Melbar». Στο σχολείο αυτό γινόταν η διδασκαλία της Βίβλου, του Ισπανικού Judeo (σεφαραδίτικη γλώσσα ή αλλιώς Judeo-Espaniol), της αριθμητικής και βέβαια της ελληνικής γλώσσας, που ήταν απαραίτητη για τη συμβίωση των Εβραίων με τον περιβάλλοντα την κοινότητα τους ελληνικό πληθυσμό. Σπουδαίοι δάσκαλοι της εβραϊκής γραμματείας ήσαν ο Rabbi Jacob Passy, που δίδαξε τον 16ο αιώνα, ο Rabbi Nathan, o Rabbi Abraham Matalon, o Rabbi Meir Tchemino, o Rabbi Joseph Perahia, o Rabbi Jacob Passy, απόγονος του ομωνύμου σοφού ραββίνου του 16ου αιώνα, ο Rabbi Moche Amariglio, o Rabbi Haim Behar Abraham, o Rabbi Saltiel Aschkenazi και ο Hain Kabili.

Περί τα μέσα του 19ου αιώνα ιδρύθηκε στην εβραϊκή μητροπολιτική κοινότητα των Σερρών ένα σχολείο μεγάλων διαστάσεων, που περιβαλλόταν από κήπο, το Talmud Thora. Το σχολείο αυτό αντικατέστησε τη μέχρι τότε διαδεδομένη συνήθεια των πλουσίων Εβραίων να μαθαίνουν στα παιδιά τους τη θύραθεν παιδεία με την πρόσληψη ιδιωτικού παιδαγωγού. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο Talmud Thora περιελάμβανε την εκμάθηση της εβραϊκής γλώσσας, τη σπουδή στη Βίβλο, την εκμάθηση του τυπικού των ιεροτελεστιών, τη μελέτη της εβραϊκής γραμματικής, τη γνώση της εβραϊκής ιστορίας, την εκμάθηση της τουρκικής, γαλλικής και ελληνικής γλώσσας.

Στο Talmud Thora δίδαξαν οι καθηγητές: M. Guardjella, Jacob Azaria, Jacob Ovadia, Mercado Banrudi, Salomon Counio, M.Dollmcin, Benjamin Hakim Mitrani, Jacgues Ashkenazzi και ο Ααρών Μπαρούχ στο σχολείο της νέας κοινότητας την περίοδο του μεσοπολέμου. Τα δύο σχολεία της εβραϊκής κοινότητας, ένα σε κάθε συνοικία, στις αρχές του 20ου αιώνα λειτουργούσαν με την οικονομική υποστήριξη της βαρόνης Ed.de Rothschild. Το 1906-7 και οι δύο εβραϊκές κοινότητες αριθμούν 1.420 άτομα με δυο συναγωγές και δυο σχολεία, ένα σε κάθε κοινότητα.

Το 1901 στο σχολείο της εβραϊκής συνοικίας Σαράντα Οντάδες λειτούργησε η Σχολή Αλλιάνς (Alliance Israelite Universelle) με 145 μαθητές. Η σχολή αυτή διέκοψε τη λειτουργία της με επέμβαση των Βουλγάρων το 1912.

Οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων, της χριστιανικής και της εβραϊκής, ήσαν άριστες πριν και μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Κατά τη μαρτυρία της Άννας Τριανταφυλλίδου, την πρώτη ημέρα της γιορτής της Σκηνοπηγίας οι Χριστιανοί επισκέπτονταν τους φίλους τους στις εβραϊκές συνοικίες με δώρα. Στις αυλές των εβραϊκών σπιτιών στήνονταν κιόσκια (καμίσια), κατασκευασμένα με χλωρά καλάμια, στα οποία έμεναν οικογενειακώς οι Εβραίοι σε όλη τη διάρκεια της γιορτής της Σκηνοπηγίας, και σε αυτούς τους χώρους γινόταν η υποδοχή και το κέρασμα των καλεσμένων.

Ελάχιστα, είναι τα στοιχεία που ξέρουμε για τη διαρρύθμιση ενός εβραϊκού σπιτιού, που βρισκόταν στη συνοικία «Γιαχουτιλέρ Χαβλισή» . Γνωρίζουμε πως οι Εβραίοι που ζούσαν στη συνοικία “Σαράντα Οντάδες” (Γιαχουτιλέρ Χαβλισή), παρείχαν αβραμιαία φιλοξενία στους επισκέπτες τους, είχαν ιπποτικά ήθη, περήφανο βάδισμα και ήσαν εξόχως σχολαστικοί με την καθαριότητα. Στα σπίτια τους, πάνω και δεξιά της κεντρικής εισόδου, υπήρχε η «μεζουμά». Η «μεζουμά» ήταν ένα φυλακτό. Ήταν κατασκευασμένο αυτό το φυλακτό, από ένα μικρό κύλινδρο, περγαμινό, που πάνω του ήταν καλλιγραφικά γραμμένος ο στοίχος: «Ισραήλ άκουσε. Ένας είναι ο Κύριος και ο Θεός μας» (Δευτερ. 6, 6)

Όταν έσμιγαν για παιχνίδι Χριστιανόπουλα με Εβραιόπουλα ένα από τα αγαπημένα τους παιχνίδια ήταν να αναπαραστήσουν, υποδυόμενα ρόλους σπουδαίων προσώπων, τη Μεγάλη Έξοδο των Εβραίων. Έτσι, πρόσωπα πολύ γνωστά για τα παιδιά, όπως ο Ιησούς του Ναυή, ο Μωϋσής, ο Ααρών, η Καλλιστώ, η προφήτισσα Μαρία έπαιρναν σάρκα και οστά, καθώς τα υποδύονταν τα μικρά Χριστιανόπουλα και Εβραιόπουλα στα παιχνίδια τους.

Εμπορική δραστηριότητα

Το εμπόριο του βάμβακος, που γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά τη διάρκεια του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου (1860-1865), το εμπόριο του γλυκάνισου, του όπιου, των δημητριακών, καθώς και άλλων αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων, ήσαν το αντικείμενο της εμπορικής δραστηριότητας των σερραϊκής καταγωγής Εβραίων. Μερικά μέλη της κοινότητας διακρίθηκαν και ως γιατροί, φαρμακοποιοί και δικηγόροι. Οι αρχηγοί των μεγαλοαστικών οικογενειών της εβραϊκής κοινότητας ήσαν διαχειριστές της περιουσίας των Τούρκων Πασάδων που έζησαν στην πόλη των Σερρών. Έτσι, υπηρέτησαν ως διαχειριστές της περιουσίας των: Evrenos Μπέη, Yossout Pasha, Ismael Μπέη, Youssouf Μπέη, Alli Pacha Μπέη, Houloussi Μπέη, Akiel Μπέη, Chatik Μπέη, Hadji Μπέη, Zahir Μπέη, Chatir Μπέη, Oglose Μπέη, Ismail Μπέη και Hadji Μπέη οι οικογένειες των Εβραίων: Aron Ascaloni, Mercado Ascaloni, Avon Ovadia, Kara Yacco Ovadia, ενώ οι οικογένειες των: Yossephatchi Faraggi, Mouchonatchi Faraggi, Davitchon, Avramatchi Faraggi, Abraham Benruby, Josue Abravanel, Abraham Simantob και Lazare Aschkenazi ήλεγχαν το εμπόριο, τη διακίνηση του χρήματος μέσω πιστωτικών γραφείων.

Τα μέλη αυτών των οικογενειών κατείχαν αξιοζήλευτες θέσεις στη σερραϊκή κοινωνία, όπως ο Menahem Simantob, που ήταν πρόξενος του Ιταλικού Βασιλείου, ο Vital Moise Faraggi που ήταν δικηγόρος και νομικός σύμβουλος της Γενικής Διευθύνσεως Καπνών της Οθωμανικής διοικήσεως, ο Μouchonachi Faraggi, που ήταν πρόξενος της Αυστροουγγαρίας, ο Behor Aschkenazi, που ήταν αυτοκρατορικός θησαυροφύλακας στη Νομαρχία Δράμας. Οι πρόγονοι αυτών των οικογενειών ήσαν γραμμένοι στα βιβλία ευγενικής καταγωγής των πόλεων της Καστίλης, του Αραγκόν και της Καταλονίας, της Ναβάρα και της Ανδαλουσίας. Οι απόγονοι αυτών των οικογενειών διατηρούσαν, παρά την παρακμή που ο χρόνος και τα ιστορικά γεγονότα μοιραία επιφέρουν την παλιά τους αρχοντιά.

Πηγή πλούτου και αιτία ευημερίας για την εβραϊκή κοινότητα ήταν η ετήσια εμποροπανήγυρη των Σερρών . Περί τα τέλη Μαρτίου και στις αρχές του Απριλίου στην πόλη των Σερρών, όπως μαρτυρεί ο Μ.Κόβο, έρχονταν πραματευτές και εμπορικές κομπανίες από τη Βουλγαρία, τη Σερβία, την Αλβανία, τη Βλαχία, τη Μολδαβία, τη Θεσσαλία, την Αυστροουγγαρία και αρκετές φορές και από τη Ρωσία, για να πουλήσουν τα προϊόντα του. Η μεταπώληση και αγορά αγροτικών προϊόντων, αλόγων, δερμάτων, μπαχαρικών, χρωματικών ουσιών, μεταξωτών, βαμβακερών, μάλλινων υφασμάτων, όπλων, καθώς και κρασιού και ρωσικού χαβιαριού ήσαν μερικά από τα προϊόντα που διακινούνταν στο σερραϊκό παζάρι, που γνώρισε ημέρες δόξας ανάμεσα στα έτη 1860 και 1870. Στην ετήσια αυτή εμποροπανήγυρη οι Εβραίοι έμποροι είχαν δύο θέσεις για τη διακίνηση τον προϊόντων τους που ονόμαζαν Kerevan hani viejo (παλιά αγορά) και Kerevan hani nuevo (νέα αγορά).

Αυτή την εποχή στην πόλη των Σερρών η εβραϊκή κοινότητα έχει περί τα 1.000 μέλη. Η εμπορική ακμή των Σερρών προσελκύει τους μεγαλοαστούς της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης, που μεταφέρουν στην πόλη μέρος από τις εμπορικές τους δραστηριότητες. Ο εμπορικός οίκος της οικογένειας Ghedalia Errera φτιάχνει καταστήματα πωλήσεως ψιλικών, οι φίρμες Franes και Scialom διαθέτουν φαρμακευτικά προϊόντα, οι Bensussan και Simha ιδρύουν εργοστάσια και ο οίκος Florentin ιδρύει πιστωτικό κατάστημα. Η είσοδος των Θεσσαλονικέων εμπόρων προκαλεί μια ανάλογη έξοδο από την πόλη των Σερρών προς την περιφέρεια για εμπορικές δραστηριότητες μεγάλων οικογενειών. Περί το 1870 μετακινούνται προς το Νευροκόπι, την Ξάνθη, τη Θεσσαλονίκη, τη Δράμα και αλλά αστικά κέντρα οι οικογένειες των Benveniste, Michael, Ovadia, Daniel, Simantob κτλ. Στο τέλος του 19ου αιώνα οι οικογένειες των Elie Cougno, Abraham Cougno και Chedalia Cougho κυριαρχούσαν στο εμπόριο υφασμάτων. Οι οικογένειες Behoratchis Benveniste, Mosche Bourla, Lazare Aschenazzi και Jacob Ovadia διακρίθηκαν ως δικηγόροι.

Το ιατρικό επάγγελμα άσκησαν με μεγάλη ευσυνειδησία και φιλάνθρωπα αισθήματα οι οικογένειες των Abraham Benruby, Moise Benruby, Vital Benruby και Amon de Medonsa, που ήσαν Αμερικανοί πολίτες. Ο Amon de Medonsa ήταν πρόξενος της Βουλγαρίας. Φαρμακοποιοί μεγάλης φήμης ήσαν τα μέλη των οικογενειών Juda Cohen, Josue Yeschoua, ενώ οι οικογένειες των Aboulafia, Samuel Ascaloni και Haim Florentin ήσαν ταμίες του οθωμανικού κράτους. Ο εβραϊκής καταγωγής Σερραίος Vital Haim Faraggi ήταν δικηγόρος και γερουσιαστής. Η εβραϊκή κοινότητα των Σερρών τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα κερδίζει σε αίγλη, καθώς μέλη της γίνονται ο Moise Effenti Albala, δικαστής, πρόεδρος πρωτοδικείου, οι στρατιωτικοί γιατροί Haim και Bahar Souroujon, καθώς και ο κτηνίατρος Jacob Effendi Behar.

Παρά το γεγονός της υπάρξεως αυτών των σπουδαίων οικογενειών ο περισσότερος πληθυσμός της εβραϊκής κοινότητας των Σερρών αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα επιβιώσεως, τα οποία η εβραϊκή κοινότητα προσπαθούσε να θεραπεύσει, όταν οξύνονταν με τη φιλανθρωπία. Τα επαγγέλματα που ασκούσαν οι μικρής οικονομικής επιφάνειας Εβραίοι ήσαν το επάγγελμα του παλαιοπώλη, της πλύστρας, του χαμάλη, του υπηρέτη, της παραμάνας Οι φτωχοί Εβραίοι των Σερρών απέφευγαν, όσο τους ήταν δυνατό, την κοινοτική βοήθεια την οποία θεωρούσαν ταπεινωτική. Η βοήθεια που δέχονταν οι φτωχοί Εβραίοι των Σερρών, χωρίς να αισθάνονται ταπεινωμένοι, ήταν η βοήθεια από τους μαικήνες και φιλανθρώπους ο σπουδαιότερος των οποίων ήταν ο Josephatchi faraggi, παππούς του γερουσιαστή Vital Faraggi. O J.Faraggi ήταν ένας εξόχως διακριτικός άνθρωπος. Το φιλανθρωπικό του έργο απάλυνε τη δυστυχία των ομοθρήσκων του, χωρίς να τους προκαλεί αισθήματα ταπεινώσεως.

Ο εβραϊκής καταγωγής Σερραίος περιγράφεται από τον Μ.Κόβο ως καλός σύζυγος, στοργικός πατέρας, γενναιόδωρος, ευγενικός, προνοητικός, νηφάλιος, εξυπηρετικός και κυρίως φιλόξενος. Είναι ευλαβής, χωρίς θρησκευτικούς φανατισμούς, αυστηρός και συντηρητικός όπου πρέπει, ανεκτικός προς τους συνάνθρωπους του, αγαπάει τον τόπο του και είναι πιστός στις φιλίες του.

Πολιτιστική δραστηριότητα

Το θέατρο και ο κινηματογράφος ήσαν χώροι όπου τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας έδειξαν μια δυναμική πρωτοπορία. Ο Μεναχέμ Σιμαντώβ, στο σπίτι του οποίου στεγάστηκε το Ιταλικό Προξενείο, οι Αζαρία Οβαδία και Σαμουέλ Καμπυλή ήσαν αυτοί που διέπρεψαν εισάγοντας στη ζωή των Σερραίων τον κινηματογράφο.

Η αρχαία εβραϊκή κοινότητα των Σερρών, πριν από το 1913, είχε ένα ευκτήριο οίκο, που λειτουργούσε σαν νοσοκομείο, το Bikour Holim. Το Ίδρυμα αυτό είχε τους γιατρούς του, τον φαρμακοποιό του και εξασφάλιζε στους φτωχούς τη στοιχειώδη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, καθώς και το καθημερινό τους συσσίτιο. Η Εβραϊκή κοινότητα είχε τρεις θρησκευτικές αδελφότητες τη Λεβαγιά, Ροχτσά και Κβαρίμ, που φρόντιζαν για την τάξη και την εφαρμογή του τυπικού κατά την εξόδιο τελετή. Τα μέλη αυτών των αδελφοτήτων υπαγόταν σε μια ευρύτερη επιτροπή την Ιερή Επιτροπή (Χεβρά Καντισά) Ειδοποιημένες οι αδελφότητες από τους οικείους μετά την εκπνοή του ανθρώπου, έλουζαν το νεκρό και τύλιγαν τα σώμα του σε αρωματικά σινδόνια. Αυτών των αδελφοτήτων μέλη ήσαν οι μοιρολογητές, οι νεκροφόροι, καθώς και αυτοί που φρόντιζαν για την ταφή. Τα μέλη αυτών των αδελφοτήτων παρακολουθούσαν ανελλιπώς και με κατάνυξη όλες της θρησκευτικές γιορτές, μάθαιναν τους ψαλμούς και βοηθούσαν το «Σοχέτ», που ήταν ο υπεύθυνος ελεγκτής των σφαγείων της κοινότητας. Ο “Σοχέτ” ήταν παρών κατά τη σφαγή των ζώων στο εβραϊκό σφαγείο. Έκρινε και τελικά ενέκρινε την καταλληλότητα του κρέατος, αφού η κοινότητα, είχε τα επιτρεπόμενα φαγητά «Κασέρ» (Κρέατα από δίχηλο ζώο) και τα απαγορευμένα φαγητά «Ταρέφ» (χοιρινό κρέας, ορισμένα θηράματα). Τα μέλη των θρησκευτικών αδελφοτήτων παρακολουθούσαν με επιμέλεια όλες της θρησκευτικές συνάξεις και δεν ασχολούνταν με τα εγκόσμια. Στην εβραϊκή κοινότητα των Σερρών περί τα μέσα του 18ου αιώνα αναπτύχθηκε ένα πολιτιστικό κίνημα με το όνομα «Los Vente y dos». Μέλη, αυτού του πολιτιστικού κινήματος, ήταν νέοι των μεγαλοαστικών εβραϊκών οικογενειών, που πρωτοστάτησαν στη δημιουργία πολιτιστικών συλλόγων. Οι σύλλογοι : Φίλοι της παιδείας, Φίλοι της Βιβλιοθήκης, Σύλλογος Κορασίδων, Εταιρεία Αγαθοεργιών είχαν μέλη και από τις δυο εβραϊκές κοινότητες, λειτουργώντας έτσι και ως συνδετικός κρίκος για όλη την εβραϊκή οικογένεια. Οι νεαροί αστοί είχαν δημιουργήσει και ένα καφενείο, που ήταν μόνο για την Ελίτ της Εβραϊκής κοινότητας. Η Εβραϊκή ένωση «Φίλοι της Προόδου», που την αποτελούσαν φιλοπρόοδα μέλη και των δύο εβραϊκών συνοικιών, οργάνωνε γιορτές στην πόλη των Σερρών με φιλανθρωπικούς στόχους σε ισπανοεβραϊκή διάλεκτο αρκετά πριν την καταστροφή του 1913, συγκεκριμένα το 1906.

Νεότερα χρόνια

Η ζωή των μελών της εβραϊκής κοινότητας μπήκε σε δοκιμασία με την εμφάνιση του Βουλγαρικού στρατού στην πόλη των Σερρών. Διώξεις και δημεύσεις των περιουσιών τους ανάγκασαν τους πιο εύπορους να εγκαταλείψουν την πόλη και να ζητήσουν καταφύγιο στη Θεσσαλονίκη μετά τη λεηλασία του αρχοντικού του M.Haim Florentin που υπήρξε και θησαυροφύλακας του τουρκικού κράτους. Στις 28 Ιουνίου του 1913 οι Βούλγαροι πυρπολούν την πόλη των Σερρών. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας οι εμπροσθοφυλακή του Ελληνικού Στρατού αντικρίζει τα ερείπια της κάποτε οικονομικά ακμαίας και πολυάνθρωπης πόλεως. Η αρχαία συνοικία των Εβραίων έχει καεί. Η συναγωγή, η πλούσια βιβλιοθήκη, το σχολείο, το νοσοκομείο, οι ευκτήριοι οίκοι, καθώς και τα αρχοντικά των Εβραίων έχουν γίνει παρανάλωμα της φωτιάς. Μετά την πυρπόληση της πόλεως οι Εβραίοι των Σερρών βρήκαν καταφύγιο στις εβραϊκές κοινότητες της ευρύτερης περιοχής. Οι κοινότητες της Σιλίστριας, της Σόφιας, του Νευροκόπιου, της Γιάμπολη, της Δράμας, της Καβάλας και της Θεσσαλονίκης πρόσφεραν στέγη και παρηγοριά στους κατεστραμμένους οικονομικά Εβραίους των Σερρών. Μετά την καταστροφή της πόλεως το 1913 το κέντρο βάρους της εβραϊκής δραστηριότητας μεταφέρθηκε στην εκτός των τειχών συνοικία, τα γνωστά ως Εβραίικα, όπου σώζεται και το κάποτε ακμαίο δημοτικό τους σχολείο, στο οποίο σήμερα στεγάζονται το 6ο και 16ο Δημοτικά Σχολεία των Σερρών. Εδώ μετέφερε την έδρα της και η σχολή Alliance Israelite Universelle που λειτούργησε έως και τα μέσα της δεκαετίας του 1930. Η ζωή στην πόλη των Σερρών μετά την καταστροφή του 1913, αργά, αλλά σταθερά βρίσκει το ρυθμό της. Το 1915, 1916 και 1917 οργανώνονται γιορτές στο σχολείο της κοινότητας με στόχο τα έσοδα από την ψυχαγωγία των μελών της κοινότητας να διατεθούν για την ενίσχυση των απόρων μαθητών.

Η αγριότητα της δεύτερης βουλγαρικής κατοχής το 1917 ανάγκασε αρκετούς Εβραίους να εγκαταλείψουν τη γενέθλια πόλη και να καταφύγουν στη Θεσσαλονίκη. Οι εναπομείναντες εξακολουθούν να ελπίζουν σε καλύτερες μέρες και οργανώνουν τη ζωή τους προσθέτοντας στη σκληρότητα της καθημερινότητας το ευχάριστο προϊόν καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Οργανώνονται σχολικές γιορτές, σε ισπανοεβραϊκή γλώσσα, με στόχο τα έσοδα να διατεθούν για ενίσχυση των άπορων μελών της εβραϊκής κοινότητας των Σερρών. Στο διάστημα του μεσοπολέμου στην πόλη δραστηριοποιούνται πολιτιστικά δυο Εβραϊκές αδελφότητες, η «Μπικούμ Χουλίμ» και η «Φρατιρνίτε».

Δοκιμασία και ολοκαύτωμα

Την άνοιξη του 1941 οι Βούλγαροι μπαίνουν στην πόλη των Σερρών. Η Εβραϊκή κοινότητα καλείται από τους κατακτητές να αλλάξει εθνικότητα. « Στην Ελλάδα γεννηθήκαμε. Η Ελλάδα είναι η γη των πατέρων μας. Είμαστε Έλληνες! Δεν αλλάζουμε την Εθνικότητά μας για κανένα λόγο, με καμιά αμοιβή» ήταν η απάντηση, κατά μαρτυρία Σερραίων που είχαν σχέσεις με το Εβραϊκό Συμβούλιο. Μετά την περήφανη αυτή άρνηση, οι Εβραίοι των Σερρών, υποχρεώνονται σε γενική πληθυσμιακή απογραφή, προσκομίζοντας στις βουλγαρικές αρχές, την ταυτότητά τους και φωτογραφία.

Οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, υποχρεώνονται να φοράνε την πεντάλφα και να φέρουν, πάντα μαζί τους, τη νέα τους ταυτότητά, που είχε χρώμα κίτρινο και έγραφε με ελληνικά και βουλγαρικά γράμματα, ότι ήταν Εβραίοι. Στην εξώθυρα των σπιτιών τους είχε αναρτηθεί ειδική ένδειξη με τη φράση «εβραϊκό σπίτι». Η παρακολούθηση της ζωής τους κράτησε έως και τη φοβερή νύχτα της 3ης προς την 4η Μαρτίου του 1943.

Αυτή τη νύχτα και σε εφαρμογή της συμφωνίας της 22ας Φεβρουαρίου του 1943 που υπέγραψαν Γερμανοί και Βούλγαροι «…για εκτοπισμό των πρώτων 20.000 Εβραίων από τις νεοαποκτηθείσες χώρες της Θράκης και της Μακεδονίας», δόθηκε η διαταγή της σύλληψης των Ελληνοεβραίων, που ζούσαν στα Σέρρας, τη Δράμα, την Καβάλα, την Ξάνθη, την Κομοτηνή και την Αλεξανδρούπολη. Από το απόγευμα της 3ης Μαρτίου, στην εβραϊκή συνοικία, στάθηκε μπροστά σε κάθε πόρτα, με την ένδειξη «εβραϊκό σπίτι», ένας Βούλγαρος στρατιώτης. Οι δρόμοι της πόλης είχαν φωταγωγηθεί, για να μη μπορεί κανείς να δραπετέψει προφυλαγμένος απ΄ το σκοτάδι, ενώ, πολυβόλα είχαν στηθεί στις πλατείες της συνοικίας. Η νύχτα σκέπασε την πόλη, ο φόβος τη συνοικία των εβραίων. Τα μεσάνυχτα, άγριες φωνές ξύπνησαν τους Εβραίους, που κοιμόταν τον ύπνο του δικαίου, και τους διέταξαν να ετοιμασθούν. Ο χρόνος που τους δινόταν για την ετοιμασία τους ήταν δέκα πέντε λεπτά, «πετνάσι μινούτ» ήταν η κραυγή που τρυπούσε τ’ αυτιά τους.

Κάτω από το κράτος του τρόμου, της συγχύσεως και της απελπισίας 476 δημότες της πόλης των Σερρών, εβραϊκής καταγωγής, συγκεντρώθηκαν με τη γνωστή στους Σερραίους βουλγαρική βία, στους δρόμους και στην μεγάλη πλατεία της συνοικίας. Παιδιά, γυναίκες, γέροι και άνδρες, ντυμένοι με ό,τι πρόχειρο μπόρεσαν να βρουν εκείνη τη φοβερή ώρα, που η προσβολή της ανθρώπινης ύπαρξης ήταν απόλυτη, έσυραν τα βήματα τους προς το άγνωστο. Το χάραμα τους βρήκε στοιβαγμένους και απελπισμένους στις αίθουσες του καπνομάγαζου, που είναι πίσω από το σπίτι του Μαρούλη και απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Κρυονερίτη. Το πρωί, οι Σερραίοι έμαθαν τι είχε γίνει τη φοβερή νύχτα που πέρασε. Προσπάθησαν να πλησιάσουν το χώρο, όπου ήσαν φυλακισμένοι οι συμπολίτες τους. Οι διαταγές ήσαν αυστηρές. Δεν πλησιάζει κανείς. Οι Βούλγαροι, με μυστικότητα, μετά από κράτηση μιας εβδομάδας μέσα στο καπνομάγαζο, μεταφέρουν τους νηστικούς και διψασμένους Σερραίους, εβραϊκής καταγωγής, στο σιδηροδρομικό σταθμό των Σερρών.

Η είδηση, πως οι Βούλγαροι πηγαίνουν τους Εβραίους στο σταθμό των τρένων μέσα από τους κήπους, που κάποτε περιέβαλλαν την πόλη των Σερρών, διαδόθηκε με ταχύτητα αστραπής. Οι Σερραίοι, διωγμένοι από τις λόγχες των στρατιωτών, ακολουθούσαν από μακριά τη φάλαγγα, που τη συγκροτούσαν άνθρωποι απελπισμένοι, άνθρωποι, που λίγες ώρες πριν ήσαν γελαστοί και αισιόδοξοι για το αύριο, αγαπημένοι τους φίλοι και γείτονες. Πετούσαν από μακριά, αφού δεν είχαν άλλη δυνατότητα, ψωμί και ρούχα προς τους φίλους τους. Στο σταθμό, οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, φορτώθηκαν σε βαγόνια μαζί με 19 ομόθρησκούς τους από τη Ζίχνη και ξεκίνησαν 495 ψυχές, που ανήκαν σε 116 οικογένειες, για το μεγάλο και χωρίς επιστροφή ταξίδι τους προς τα γερμανικά στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Φορτωμένοι σαν κτήνη σε τρένα έφτασαν, μαζί με όλους τους Ελληνοεβραίους της Θράκης και της Μακεδονίας, στα στρατόπεδα Γκόρνα Τζουμαγιά και Ντούμπιτσα και στις 18 -19 Μαρτίου κατέληξαν στη Σόφια για την τελευταία καταμέτρηση. Από τη Σόφια ταξίδεψαν προς το παραδουνάβιο βουλγαρικό λιμάνι της πόλης Λομ. Μετά από παραμονή 24 ωρών σε πρόχειρους καταυλισμούς στο λιμάνι Λομ, φορτώθηκαν σε τέσσερα πλοία και αναχώρησαν, σε διαφορετικές ημερομηνίες, για τη Βιέννη. Η μεταφορά τους προς τη Βιέννη με ποταμόπλοια, είχε προαποφασισθεί στη σύσκεψη Βουλγάρων και Γερμανών στις 22 Φεβρουαρίου του 1943. Στις 20 Μαρτίου αναχώρησαν τα πλοία «Kara G’orgi» και «Voivoda Mishich», ενώ την επόμενη ημέρα απέπλευσαν τα πλοία «Saturnus» και «Tsar Dushan»..

Τι τελικά απέγιναν, οι εβραϊκής καταγωγής, Σερραίοι δημότες; Επιβιβάσθηκαν, κατά τραγική ειρωνεία στο πλοίο «Tsar Dushan»; Έφτασαν στο τέλος του ταξιδιού που τους προόρισαν οι Γερμανοί, ή ποντίσθηκαν στα παγωμένα νερά του Δούναβη, όπως θέλει η ισχυρή γενική πεποίθηση, που επικρατεί στα Σέρρας; Η ιστορικός Vicky Tamir δέχεται τον πνιγμό, ως την αιτία που κανείς Εβραίος από τη Μακεδονία και τη Θράκη, δε σώθηκε από τη φοβερή αυτή δοκιμασία. Την άποψη αυτή στηρίζουν και οι ιστορικοί Hagen Fleischer και ο Martin Cilbert στα βιβλία τους «Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης» και «Atlas of the Holocaust» αντίστοιχα.

Όμως, η εκδοχή πως οι Σερραίοι εβραϊκής καταγωγής πνίγηκαν στα παγωμένα νερά του Δούναβη, διασκεδάζεται από τον Β. Ριτζαλέο, που υποστηρίζει τεκμηριωμένα, πως η φήμη αυτή δεν έχει αξιόπιστες βάσεις. Ενδεχομένως, η βύθιση ενός πλοίου, ασφαλώς μικρότερου απ’ αυτά που μετέφεραν τον κύριο όγκο των Εβραίων στη Βιέννη, να ευθύνεται, κατά τον ιστορικό Gilbert, για την εδραίωση της φήμης, πως όλοι οι Ελληνοεβραίοι της Μακεδονίας και της Θράκης, πνίγηκαν στο Δούναβη. Όμως, η αλήθεια είναι, πως οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, μαζί με όλους τους Ελληνοεβραίους της Ανατολικής Μακεδονίας, έφτασαν στις 31 Μαρτίου του 1943 στη Βιέννη, πιθανότατα με το πλοίο «Tsar Dushan». Από τη Βιέννη, με τραίνα, μεταφέρθηκαν στο Κάτοβιτς της Πολωνίας και εκεί 1.096 οικογένειες, στο πλαίσιο εφαρμογής του προγράμματος των Ναζί για την «οριστική λύση του εβραϊκού ζητήματος στην Ευρώπη», που αποφασίσθηκε τον Ιανουάριο του 1942 στη διάσκεψη της Wannsee, εξοντώθηκαν. Από το σύνολο, της κάποτε ακμαίας εβραϊκής κοινότητας των Σερρών, δε γλίτωσαν παρά τρεις μόνο άνθρωποι, που για διαφόρους λόγους απουσίαζαν από την πόλη, εκείνη τη φοβερή νύχτα του Μάρτη του 1943. Με ιστορική παρουσία επτακοσίων χρόνων, μια οικονομικά ακμαία, δημιουργικά πολιτιστική και πολυάνθρωποι κοινότητα, η σερραϊκή εβραϊκή κοινότητα, έπαψε να υπάρχει από τη νύχτα της 3ης – 4ης Μαρτίου του 1943.

Η εργασία αυτή στηρίχθηκε στις παρακάτω μελέτες.

Βακαλόπουλου Κωνσταντίνου Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης 1796-1840, Μακεδονικά,τομ.16,1976.

Βουζούκα Νίκου Η γενοκτονία των Εβραίων στα στρατόπεδα Θανάτου Άουσβιτς Νταχάου, Σέρρες, 1966.

Καραναστάση Τάσου Ένας Νεομάρτυρας στις Σέρρες του Β΄μισού του 15 αιώνος, ο Άγιος Ιωάννης ο Σερραίος και η ακολουθία του, ποίημα του Μεγάλου Ρήτορος Μανουήλ Κορινθίου, Βυζαντινά,τομ.16,1991,σημ,71.

Ιδίου Σχόλια στη χρονογραφία του Παπασυναδίνου. Αυτόνομη εργασία που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του P.Odorico Αναμνήσεις και Συμβουλές του Συναδινού ιερέα Σερρών, Association Pierre Belon

Κόντογλου Κωνσταντίνου Εγχειρίδιον Εβραϊκής Αρχαιολογίας,Αθήνα,1844.

Μοσχόπουλου Νικηφόρου Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή,Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών, τομ.15,1939.

Νικολάου Νίκου Η Εβραϊκή Παρουσία στα Σέρρας, περιοδικό, Χρονικά, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, Δεκέμβριος 1985

Ιδίου Νίκου Νικολάου, Σκαπανείς της Ιστοριογραφίας και προβλήματα της ιστορίας των Σερρών, Θεσσαλονίκη,1964.

Παπαστρατή Θρασύβουλου Οι Εβραίοι της Κωνσταντινουπόλεως, Χρονικά. Περιοδική έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος,1999.

Ιδίου Οι Εβραίοι των Σερρών, περιοδικό Συλλογές,τευχ.182,1999. Πέννα Πέτρου Η χρονογραφία του Παπασυναδινού, Σερραϊκά Χρονικά, τευχ. Α, Αθήνα,1938 Ιδίου Ιστορία των Σερρών, Αθήνα, 1966

Πετμεζά Σωκράτη Οι Σέρρες και η περιοχή τους υπό τους Οθωμανούς Αυτόνομη εργασία που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του P.Odorico Αναμνήσεις και Συμβουλές του Συναδινού ιερέα Σερρών, Association Pierre Belon

Ιδίου Έρευνες σχετικά με το δημογραφικό και το οικιστικό πλέγμα της περιοχής των Σερρών κατά το Δέκατο πέμπτο και δέκατο έκτο αιώνα, Δήμος Σερρών, Πρακτικά Συνεδρίου «Οι Σέρρες και η περιοχή τους από την αρχαία στη Μεταβυζαντινή κοινωνία», τομ.Α,1993.

Ριτζαλέου Βασίλη Το τέλος των εβραϊκών κοινοτήτων στη Βουλγαρική ζώνη Κατοχής, Χρονικά. Περιοδική έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, Ιούλιος-Αύγουστος,1999.

Τριανταφυλλίδου Άννα Άλλοι Καιροί, Μακεδονικά Χρονογραφήματα,Αθήνα,1958.

Τζανακάρη Βασίλη Στοιχεία για τους Εβραίους των Σερρών στο Περιοδικό «ΓΙΑΤΙ» στα τεύχη 95,122,124,152,και στο τεύχος Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου 1997.

Ιδίου Τα Σέρρας του πολέμου της κατοχής και της αντίστασης, Έκδοση περιοδικού, ΓΙΑΤΙ,1998.

Χρονικά. Περιοδική έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος Αφιέρωμα στον Ελληνικό Εβραϊσμό, Νοέμβριος 1983.

ALLIANCE ISRAELITE UNIVERSELLE Έκδοση Ισραηλιτικής Κοινότητας Βόλου.

Mercato Covo Apercu Historiquesur la communaute israelite de serresCENTRE DE RECHERCHES SUR LE JUDAISME DE SALONIQUE Tel-Aviv 5722 – 1962. Ευχαριστώ το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, που έθεσε υπ όψιν μου τη σπουδαία αυτή πηγή πληροφοριών για την Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών .

Ευχαριστώ την κ. Ζανέτ Μπαττίνου, επιμελήτρια του Εβραϊκού Μουσείου, για τις πολύτιμες της διευκρινήσεις και την κ. Παπαφράγκου Χριστίνα που μετέφρασε το κείμενο του Μ. Κόβο.

Χαράλαμπος Βουρουτζίδης
Σέρρες 2004