Κρητικό Μαχαίρι: Στη λάμα του αποτυπώνεται η πολιτιστική ταυτότητα της Κρήτης

Χιλιοτραγουδισμένο και πολυπόθητο το κρητικό μαχαίρι, «Χίλια μαχαίρια και σπαθιά στο δρόμο να ‘ναι σπαρμένα τσαλοπατώτα και περνώ και έρχομαι σε ‘σενα». «Απάνω στο λεπίδι του το κρητικό μαχαίρι γράφει τις ιστορίες τους απ’ που μας λεν οι γέροι».

«Είμαι μαχαίρι κρητικό όπλο τιμής και ανδρείας μα είμαι και ενθύμιο ειλικρινούς φιλίας». «Μαχαίρι μου ατρόμητο παντοτινά σε θέλω γιατί είσαι από τα χώματα του γέρο Βενιζέλο». Τραγουδήθηκε από χείλη, συνόδευσε θρήνους, συμπορεύτηκε με την τιμή και την ταυτότητα του τόπου. Πρωταγωνίστησε στους αγώνες για τη λευτεριά και θάφτηκε μαζί με νεκρούς ως ένδειξη σεβασμού και τιμής. Δωρήθηκε σε νεογέννητα της Κρήτης, φορέθηκε από γυναίκες που θέλησαν να δείξουν ότι ανήκουν σε κάποιον άνδρα και στόλισε τις κρητικές φορεσιές και τις προθήκες μουσείων ανά τον κόσμο.

Στη Μεσόγειο, εντοπίζεται η ταυτότητά του με την κυρίαρχη άποψη να κάνει λόγο για συγγένεια του κρητικού μαχαιριού με το μπιτσάκ, το τούρκικο μαχαίρι, η εμφάνιση του οποίου και η τεχνοτροπία του εμφανίζεται κατά την περίοδο της κατοχής της Κρήτης από τους Τούρκους περί το 1669. Το ίδιο μαχαίρι με ελάχιστες παραλλαγές όπως αναφέρει στο ΑΠΕ – ΜΠΕ ο μαχαιροποιός Σταύρος Πατεράκης, το βρίσκουμε και σε χώρες των Βαλκανίων, με καταγραφές για τους ναυτικούς που έπιαναν λιμάνι στην ευρύτερη Βαλκανική και μεσογειακή λεκάνη. Το κρητικό μαχαίρι έχει κοινά στοιχεία και μορφολογία με το μαυρομάνικο, το ασπρομάνικο, το βαλκανικό ασημωτό μπιτσάκ, τα ασημόθηκα, το λαϊκό τούρκικο, το γιαταγανοειδές βαλκανικό, βουλγάρικο, ρουμάνικο ή τούρκικο μαχαίρι. Σε ιστορικές καταγραφές οι ερευνητές διαπιστώνουν ότι η μορφή του συγκεκριμένου μαχαιριού με την ανατομία του και τα στολίδια του, εντοπίζεται ανά τους αιώνες στην ιστορία του ισλάμ. Στις βασικές όμως διαφορές τού κρητικού μαχαιριού με το μπιτσάκ είναι πως το τούρκικο είναι πιο ίσιο και μυτερό εν αντιθέσει με το κρητικό, το οποίο έχει κυρτή απόληξη της λάμας σε συνάρτηση με το Τ που σχηματίζει η άνω οριζόντια πλευρά της λάμας, η οποία είναι και ανάγλυφη σκαλιστή.

Όπως εξηγεί ο μαχαιροποιός Σταύρος Πατεράκης, ο οποίος βρίσκεται στην τέχνη του κρητικού μαχαιριού από οχτώ ετών (1970) και μέχρι σήμερα ερευνά και μαθαίνει για όλα εκείνα τα στοιχεία που θα τον βοηθήσουν να μην ξεφύγει η τέχνη του από εκείνη της κατασκευής, του γνήσιου, παραδοσιακού, αυθεντικού κρητικού μαχαιριού, η ανατομία του κρητικού μαχαιριού περιγράφεται από τη λάμα πάνω στην οποία υπάρχουν σκαλίσματα με αναπαραστάσεις, από τη φύση, τους πολέμους, την οικογένεια. Τα μανίκια του μαχαιριού που βρίσκονται αριστερά δεξιά της λαβής που κρατιέται το μαχαίρι, τα οποία φέρουν τελείωμα V με στόχο να ασφαλίζει η παλάμη στη λαβή και να ισχυροποιείται το κράτημα του μαχαιριού. Οι μαχαιροποιοί με μικρά καλεμάκια σκαλίζουν τη λαβή με άνθη, φυλλωσιές, παραστάσεις που επιλέγει ο χρήστης και εμβλήματα που τον αντιπροσωπεύουν. Στο άνω μέρος της λαβής βρίσκουμε ενσωματωμένη τη μικρή μασιά, ένα διχαλωτό τσιμπιδάκι και στην άκρη του πάντα τοποθετούνταν ένα στόλισμα ή ένα πετράδι, το οποίο χρησιμοποιούσαν για να φτιάξουν τις κάφτρες και τα καρβουνάκια στον ναργιλέ ή να διορθώσουν το μουστάκι και τα γένια τους. Στο ίδιο σημείο υπάρχει το τσεμπερλίκι, οι χαψέδες ή καψέδες, το οποίο είναι το ασήμι που καλλιτεχνείται για να ενώσει τη λαβή με τη λάμα με σχέδια από τη φύση, γεωμετρικά ή και σύμβολα.

Το κρητικό μαχαίρι, λαβή και λάμα, αναπαύεται όπως εξηγεί ο κ. Πατεράκης, στο θηκάρι ή αλλιώς φουκάρι, στην είσοδο του οποίου υπάρχει ο κύλινδρος για να μπορέσουν με ασφάλεια να κλειδώσουν οι χαψέδες του κρητικού μαχαιριού. Περίπου στη μέση της θήκης, οι τεχνίτες δημιουργούν το κερκέλι, που είναι μία αλυσίδα ασημένια πάνω στην οποία ο χρήστης επέλεγε τι θα κρεμάσει, όπως φλουριά, ξόμπλια, αγαπημένα του μικρά αντικείμενα ή νομίσματα. Στην τελείωση του φουκαριού της θήκης, πάντα υπάρχει η ασημένια αναπαράσταση ενός κεφαλιού δράκου, ή φιδιού. Αυτό το τόσο ιδιαίτερο στοιχείο που αφορούσε μέρος της κρητικής φορεσιάς αλλά και της ζωής του Κρητικού ανά τους αιώνες, συντρόφευε κυρίως τους άνδρες τόσο στη βουκολική ζωή τους, στις εργασίες τους, ως εργαλείο όπως και στις μάχες που έδιναν είτε με στοιχεία της φύσης, είτε για την ελευθερία τους και την προστασία της ζωής τους. Δυστυχώς, είναι χιλιάδες τα κρητικά μαχαίρια, τα οποία σε δύσκολους καιρούς οι κάτοχοι τους τα έδιναν για λιώσιμο ώστε να εξοικονομήσουν φαγητό για τις οικογένειες τους με αποτέλεσμα να χαθούν στην πυρά καλλιτεχνικές δημιουργίες που είχαν αποτυπωμένη την ταυτότητα αλλά και την ιστορία της Κρήτης.

Τα τελευταία χρόνια η τέχνη του μαχαιροποιού αναθερμαίνεται με πολλούς να επιζητούν να έχουν στην κατοχή τους γνήσια κρητικά μαχαίρια με στοιχεία από τις οικογένειες τους, τα ονόματα της γενιάς τους ή ακόμα και για να δέσουν μία φιλία, μία συντεκνιά ή κουμπαριά με την ύπαρξη ενός δώρου, του κρητικού μαχαιριού. Οι μαχαιροποιοί για ένα καλό κρητικό μαχαίρι μπορεί να διαθέσουν και δύο εβδομάδες για να το δημιουργήσουν, ενώ ένα απλό κρητικό μαχαίρι χωρίς ιδιαίτερες τεχνοτροπίες μπορεί να φτιαχτεί μέσα σε τρεις έως έξι ημέρες.

Το κρητικό μαχαίρι ανά περιόδους αποτύπωνε και την οικονομική κατάσταση του ανθρώπου που το έφερε πάνω του. Έτσι, συναντάμε μαχαίρια με εξολοκλήρου ασημένια θηκάρια, τα οποία κατείχαν κυρίως πλούσιοι, τα παλαιότερα χρόνια οπλαρχηγοί και ονομαζόντουσαν ασημωτά. Οι πιο λαϊκοί ή οι πιο φτωχοί είχαν στην κατοχή τους, το μαυρομάνικο ή ασπρομάνικο μαχαίρι αυτό δηλαδή που είχε κοκκάλινη λαβή, άσπρη ή μαύρη, και για θήκη του είχε μία ξύλινη επενδεδυμένη με δέρμα ζώου, θήκη.

Όπως λέει στο ΑΠΕ – ΜΠΕ ο Σταύρος Πατεράκης, μπορεί πολλά από τα μαχαίρια σήμερα να έχουν πάρει τη θέση τους στην τουριστική αγορά. Πολλά σπουδαία καλλιτεχνήματα από μαχαιράδες, όμως, έχουν περίοπτη θέση τόσο μέσα σε σπίτια όσο και σε συλλογές. Ο ίδιος δε όπως μας ανέφερε, έχει πολλές παραγγελίες από Ελλάδα και εξωτερικό για κρητικά μαχαίρια, που τόσο μεγάλο ρόλο έχουν παίξει στην ιστορία των Κρητών. Ο Σταύρος Πατεράκης είναι από τους ελάχιστους, μετρημένους στα δάκτυλα των χεριών, εναπομείναντες τεχνίτες, με μεράκι και αγάπη για το κρητικό μαχαίρι.