«ΜΕΤΟΙΚΕΣΙΑ»: Έκθεση για την εξέλιξη του δήμου Θεσσαλονίκης μετά την εγκατάσταση των προσφύγων το 1922

Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή περίπου 35.000 προσφυγικές οικογένειες, δηλαδή 100.000-150.000 πρόσφυγες, εγκαταστάθηκαν στο κέντρο, αλλά και περιμετρικά στην πόλη της Θεσσαλονίκης, όπως προκύπτει από το Προσφυγικό Μητρώο (Το Γενικό Αρχείο Δημοτών) Δήμου Θεσσαλονίκης 1922-1926, το μοναδικό Αρχείο Αστικής Εγκατάστασης Προσφύγων στην Ελλάδα.

Η εξέλιξη του δήμου Θεσσαλονίκης μετά την εγκατάσταση των προσφύγων το 1922, η επέκτασή του πέρα από τη μεσαιωνική πόλη των τειχών, τα έργα υποδομών για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στους προσφυγικούς συνοικισμούς και η δημογραφική ανάπτυξη αποτυπώνονται στην έκθεση «ΜΕΤΟΙΚΕΣΙΑ», στην οποία παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό το Προσφυγικό Μητρώο που εντοπίστηκε πριν από δύο χρόνια από το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης και όλα τα στοιχεία που αναδείχθηκαν από την επεξεργασία του σημαντικού τεκμηρίου.

Το Προσφυγικό Μητρώο είναι μία πλήρης καταγραφή, πολιτογράφηση των προσφύγων από το 1922 έως το 1926 που εγκαθίστανται στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Στις σελίδες των 12 τόμων του αναγράφονται ο πατέρας, η μητέρα, τα τέκνα, οι ημερομηνίες γέννησης, ο τόπος προέλευσης της οικογένειας και ο τρόπος με τον οποίο αποκτούν την ελληνική ιθαγένεια και γίνονται δημότες του δήμου Θεσσαλονίκης, τόνισε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο υπεύθυνος αρχειακής έρευνας και τεκμηρίωσης της έκθεσης, δημοσιογράφος και ιστορικός ερευνητής του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης Νίκος Μαραντζίδης.

Περίπου 35.000 οικογένειες, δηλαδή 100.000-150.000 πρόσφυγες εγκαθίστανται την περίοδο εκείνη στο κέντρο, αλλά και περιμετρικά στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Οι κάτοικοι των προσφυγικών οικισμών Ευκαρπία, Κορδελιό, Καλαμαριά, Τριανδρία, Τούμπα μέχρι το 1934 ήταν δημότες του δήμου Θεσσαλονίκης, διευκρίνισε.

Στη συνέχεια αρχίζουν οι πρώτες αποσπάσεις και δημιουργούνται οι πρώτες κοινότητες και σταδιακά με την αύξηση του πληθυσμού γίνονται οι περιφερειακοί δήμοι της σημερινής μητροπολιτικής Θεσσαλονίκης. Όλοι οι προσφυγικοί συνοικισμοί εξελίσσονται στους σημερινούς περιφερειακούς δήμους της.

Η διαδικασία της πολιτογράφησης την οποία διεκπεραίωσε ο Δήμος Θεσσαλονίκης κατά το διάστημα 1923-1926 σηματοδότησε τη μετάβαση από την ιδιότητα του πρόσφυγα και παθητικού παρατηρητή των εξελίξεων σε εκείνη του ενεργού πολίτη.

Από τότε που εντοπίστηκε το Προσφυγικό Μητρώο, σύμφωνα με τον κ. Μαραντζίδη, στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης απευθύνθηκαν, πέρα από ερευνητές που έκαναν αναζήτηση με αφορμή τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή για συλλογή στοιχείων, για να συμπληρώσουν την έρευνά τους και να εκδώσουν βιβλίο, ή να γράψουν μία διδακτορική ή μεταπτυχιακή διατριβή και ιδιώτες απ’ όλη την Ελλάδα για να ψάξουν τους συγγενείς τους.

Οι επισκέπτες της έκθεσης στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης έχουν τη δυνατότητα να δουν επίσης οικογενειακά προσφυγικά βιβλιάρια που εντοπίστηκαν μαζί με το Προσφυγικό Μητρώο. Είναι τα έγγραφα που συνοδεύουν την οικογένεια στη μετακίνησή της σε όλη την Ελλάδα και έχουν στο πρώτο φύλλο οικογενειακή φωτογραφία, ακολουθεί το ονοματεπώνυμο του αρχηγού της οικογένειας, ο τόπος καταγωγής, η διεύθυνση και η ημερομηνία εγκατάστασης, καθώς και ο αριθμός και τα ονόματα των προστατευόμενων μελών της οικογένειας και επίσης οι παροχές που δέχεται η οικογένεια.

Το 21,9% των προσφύγων ήταν τεχνίτες

Το 21,9% των προσφύγων ήταν τεχνίτες, το 19,5% έμποροι και πωλητές και το 15,8% είχε κάποιο επάγγελμα από τον αγροκτηνοτροφικό τομέα και έφεραν νέες γνώσεις και τεχνογνωσία στους τομείς των υπηρεσιών, του εμπορίου και των καλλιεργειών, σύμφωνα με ενότητα της έκθεσης βασισμένη στην ανάλυση των στοιχείων από το Προσφυγικό Μητρώο που είναι αφιερωμένη στην επαγγελματική δραστηριότητά τους. Στην περιοχή της Θεσσαλονίκης οι περισσότεροι πρόσφυγες απορροφήθηκαν ως εργάτες σε υφαντουργεία, βαφεία, κεραμοποιεία, καπνεργοστάσια. Στις συνοικίες των προσφύγων λειτούργησαν φούρνοι, κρεοπωλεία, παντοπωλεία, φαρμακεία, περίπτερα. Άλλοι πρόσφυγες έγιναν τεχνίτες, οικοδόμοι, μαραγκοί.

Σε όλο το Προσφυγικό Μητρώο είναι καταγεγραμμένοι 500 διαφορετικοί τόποι προέλευσης των προσφύγων, χωριά, κωμοπόλεις και πόλεις που παρουσιάζονται στην έκθεση, όπως επίσης και οι προσφυγικοί συνοικισμοί που δημιουργήθηκαν στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, δυτικά και βορειοδυτικά, βόρεια και ανατολικά και νοτιοανατολικά.

Οι επιμελητές εμπλούτισαν την έκθεση με πληροφορίες για την κατάσταση του ελληνικού κράτους και τα γεγονότα που προηγήθηκαν της προσφυγικής εγκατάστασης, τον Εθνικό Διχασμό, την οικονομική κρίση και το πώς ήταν συγκροτημένες οι υπηρεσίες που περιέθαλψαν τους πρόσφυγες.

Με χρονολογική σειρά παρουσιάζονται οι δήμαρχοι της Θεσσαλονίκης της περιόδου 1912-1934, μεταξύ άλλων ο Κωνσταντίνος Αγγελάκης, Πέτρος Συνδίκας και ο Μηνάς Πατρίκιος, ο πρώτος εκλεγμένος μετά την απελευθέρωση το 1912, προσφυγικής καταγωγής.

Ο «Ατρόμητος» και η Πράσινη Εορτή στην Καλαμαριά το 1927

Ο «Ατρόμητος» ήταν το πρώτο λεωφορείο που εκτελούσε δρομολόγια από την Καλαμαριά στο Ντεπώ, το 1927. Η συγκοινωνιακή σύνδεση του κέντρου της πόλης με τους προσφυγικούς συνοικισμούς ήταν ένα από τα έργα που υλοποιήθηκαν από τον δήμο Θεσσαλονίκης.

«Πέρα από την καταγραφή των προσφύγων, ο δήμος Θεσσαλονίκης αναλαμβάνει και την υλοποίηση έργων υποδομών, τη δημιουργία οδικού δικτύου σύνδεσης με τους προσφυγικούς συνοικισμούς, συστήματος υδροδότησης μέσα στους προσφυγικούς συνοικισμούς και καθώς οι ανάγκες μεγάλωναν έπαιρνε και δάνεια για να τα ολοκληρώσει» τόνισε ο κ. Μαραντζίδης.

Την έκθεση συμπληρώνουν μελέτες και πρωτότυπα αρχιτεκτονικά σχέδια και αποφάσεις από τις τεχνικές υπηρεσίες του δήμου που δείχνουν τα έργα ηλεκτροφωτισμού, οδοποιίας, συγκοινωνίας και τις δράσεις καλλωπισμού των συνοικιών, όπως η Πράσινη Εορτή στην Καλαμαριά το 1927 με φύτευση 2.500 δένδρων και αναδεικνύουν τις προσπάθειες βελτίωσης των όρων διαβίωσης μέσα στους συνοικισμούς και τη διασύνδεσή τους με την πόλη της Θεσσαλονίκης, καθώς οι κάτοικοί τους έπρεπε να εργαστούν και να έχουν πρόσβαση στο κέντρο.

Επιπλέον, η δημοτική αρχή φρόντισε για την εκπαίδευση των προσφύγων, την ανέγερση και λειτουργία σχολείων και διέθετε κονδύλια για την αγορά βιβλίων για μαθητές που δεν ήταν σε θέση να τα αγοράσουν, αλλά και για την υγειονομική περίθαλψη με δημοτικά ιατρεία και δημοτικά φαρμακεία, διευκρίνισε ο υπεύθυνος αρχειακής έρευνας και τεκμηρίωσης της έκθεσης.

«Μέσα από την έκθεση “ΜΕΤΟΙΚΕΣΙΑ”, κάτοικοι και επισκέπτες της Θεσσαλονίκης, μαθητές και φοιτητές θα γνωρίσουν την ιστορία της προσφυγικής εγκατάστασης στον δήμο Θεσσαλονίκης μέσα από ένα πρωτοεμφανιζόμενο αρχείο, που δεν έχει παρουσιαστεί ξανά ποτέ ούτε στην ακαδημαϊκή κοινότητα της πόλης, ούτε στο κοινό» υπογράμμισε ο κ. Μαραντζίδης.

Η έκθεση διοργανώνεται με αφορμή δύο γεγονότα, τη Σύμβαση Ανταλλαγής Πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, τον Γενάρη του 1923 και την επικύρωση της με τη Συνθήκη της Λωζάνης τον Ιούλιο του 1923.

Στις 24 Ιουλίου συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάνης, με την οποία επικυρώθηκε η μετεγκατάσταση των πληθυσμών.

Όλο το υλικό και οι στατιστικές αποτυπώσεις και αναλύσεις της έκθεσης στηρίζονται στα αρχεία του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, εκτός από ένα τμήμα του φωτογραφικού υλικού.

Συντελεστές της έκθεσης είναι η Ιστορικός της Τέχνης και Μουσειολόγος, Βιργινία Σπανάκη (νοηματικός μουσειολογικός σχεδιασμός) η Αρχιτέκτων-Μουσειολόγος, Μελίνα Παπαδοπούλου (εκθεσιακός μουσειολογικός σχεδιασμός) και ο Γραφίστας-Μουσειολόγος, Σοφοκλής Μπινιέρης (γραφιστικός μουσειολογικός σχεδιασμός).

Η περιοδική έκθεση «ΜΕΤΟΙΚΕΣΙΑ» στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (Μέγαρο Μπίλλη) θα διαρκέσει έως τις 31 Οκτωβρίου 2023. Ώρες λειτουργίας από Δευτέρα έως Παρασκευή 8.00 – 14.30. Για απογευματινές επισκέψεις ή ξεναγήσεις επικοινωνία στο +30 2313318701.