«Οι Τόνοι και τα Πνεύματα»: Η ιστορία του τονισμού της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας

«Τόνος ἐστὶν ἀπήχησις φωνῆς ἐναρμονίου, ἡ κατὰ ἀνάτασιν ἐν τῇ ὀξείᾳ, ἡ κατὰ ὁμαλισμὸν ἐν τῇ βαρείᾳ, ἡ κατὰ περίκλασιν ἐν τῇ περισπωμένῃ» έγραψε ο Διονύσιος ο Θραξ (170 π.Χ – 90 π.Χ.) δηλαδή «Ο τόνος είναι η αντήχηση της φωνής με στοιχεία μουσικής αρμονίας. Η ανύψωση της φωνής με την οξεία, το κατέβασμα με τη βαρεία, το λύγισμα με την περισπωμένη».

Στην Αρχαία Ελληνική γλώσσα ξεκίνησε να χρησιμοποιείται ο τονισμός κατά την ελληνιστική περίοδο, δηλαδή περίπου στο 300 π.Χ. μετά τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τότε κρίνεται απαραίτητο να συνταχθούν βοηθήματα για την ανάγνωση των κειμένων. Εμφανίζονται τα πρώτα τονικά σύμβολα και μετεγγράφονται και τα παλαιότερα κείμενα στο πολυτονικό σύστημα.

Όπως μας μαρτυρεί και η παραπάνω φράση του Διονυσίου του Θραξ ο τονισμός των λέξεων στα αρχαία ελληνικά δεν ήταν δυναμικός, δηλαδή η τονιζόμενη συλλαβή δεν προφερόταν με μεγαλύτερη ένταση, όπως συμβαίνει στα νέα ελληνικά, αλλά μουσικός. Η τονιζόμενη συλλαβή δηλαδή προφερόταν σε διαφορετική μουσικό ηχόχρωμα.

Η επίσημη καθιέρωση εν τέλει του τονικού (πολυτονικού) συστήματος γραφής στην αρχαία ελληνική γλώσσα έρχεται πολύ αργότερα περίπου τον 10ο αιώνα μ.Χ. και ενώ μέσα στους αιώνες η Ελληνική γλώσσα μεταλλάσσεται [Αρχαία Ελληνική Γλώσσα (800-330 π.Χ.) -> Ελληνιστική Κοινή Γλώσσα (330 π.Χ. – 330 μ.Χ.) -> Μεσαιωνική Ελληνική Γλώσσα (330 μ.Χ. – 1453 μ.Χ.) Νέα Ελληνική Γλώσσα (1453 μ.Χ. – σήμερα)] ο πολυτονισμός και οι κανόνες του παραμένουν στην επίσημη ελληνική γραφή μέχρι και το 1982, χωρίς όμως πλέον να δίνεται βαρύτητα στην προφορά του ήχου των λέξεων μέσω του τονισμού αυτού.

Το πολυτονικό σύστημα δεν ακολούθησε μονάχα την Καθαρεύουσα, λόγια μορφή (ιδίωμα) της νέας ελληνικής που χρησιμοποιήθηκε από τον 18ο αιώνα έως το 1976, όπου και καταργήθηκε επίσημα, που έτσι κι αλλιώς περιείχε πολλά στοιχεία από την αρχαία ελληνική γλώσσα, αλλά συνεχίστηκε και στη δημοτική μέχρι το 1982, όπου και καθιερώνεται πλέον το μονοτονικό σύστημα.

Επιγραμματικά αναφέρουμε πως οι τόνοι στα αρχαία ελληνικά είναι τρεις:

Η οξεία ( ´ ), η βαρεία ( ` ) και η περισπωμένη ( ῀ ) και υπάρχουν δύο ειδών πνεύματα: η δασεία ( ῾ ) και η ψιλή ( ᾽ ). Τα πνεύματα ήταν και αυτά τονικά σύμβολα που διευκόλυναν τη διάκριση ανάμεσα σε δασείς και μη δασείς (ψιλούς) φθόγγους και χρησίμευαν και αυτά στην σωστή προφορά των λέξεων.

Αλλά πριν προχωρήσουμε, θα πρέπει να σημειώσουμε πως όταν μιλάμε για το πώς προφέρονταν και τονίζονταν οι λέξεις στην αρχαία ελληνική γλώσσα εννοούμε τη διάλεκτο της Αθήνας, δηλαδή όπως ονομάστηκε «αττική διάλεκτος». Στην αρχαία εποχή δεν υπήρχε μια κοινή γλώσσα, αλλά μια ποικιλία διαλέκτων με κοινά σημεία.

Κοινή ελληνική γλώσσα αρχίζει να καθιερώνεται με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία βασίστηκε στην αττική διάλεκτο καθώς ήταν η πιο διαδεδομένη, αφού προέρχονταν από την πιο ισχυρή πόλη-κράτος της αρχαίας Ελλάδας την Αθήνα. Γι’ αυτό, μιλώντας για την προφορά των αρχαίων ελληνικών, εννοούμε κυρίως την προφορά της αττικής διαλέκτου. Άλλοι διάλεκτοι της αρχαίας ελληνικής ήταν η Αιολική, η Αρκαδοκυπριακή, η Ιωνική, η Δωρική, η Παμφυλιακή, η Ομηρική και η Μακεδονική.

Γιατί όμως άρχισαν να χρησιμοποιούνται και να διαδίδονται τα τονικά σύμβολα;

Ο τονισμός στην γραφή της αρχαίας ελληνικής γλώσσας έρχεται να λύσει δύο βασικές δυσκολίες που αντιμετώπιζαν τόσο όσοι γνώριζαν ήδη να τη μιλούν ως μητρική αλλά και όσοι τη μάθαιναν ως ξένη γλώσσα:

• Αρχικά τα αρχαία κείμενα γραφόταν μόνο με κεφαλαία και σε συνεχή γραφή, δηλαδή δεν ξεχώριζαν οι λέξεις μεταξύ τους. Από αυτό και μόνο μπορούμε να φανταστούμε τη δυσκολία στη σωστή ανάγνωσή τους.

• Όπως στην νέα έτσι και στην αρχαία ελληνική γλώσσα υπήρχαν πολλές λέξεις με την ίδια γραφή αλλά με διαφορετική προφορά και σημασία.

Αν θέλουμε να δείξουμε τον πρωτεργάτη της δημιουργίας και διάδοσης του πολυτονικού συστήματος θα πρέπει να αναφέρουμε τον Αριστοφάνη τον Βυζάντιο (257-180 π.Χ), Έλληνα φιλόλογο και διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας. Σύμφωνα με τους μελετητές ήταν ο πρώτος γραμματικός που δημιούργησε και χρησιμοποίησε τονικά σύμβολα.

Οι τόνοι και τα πνεύματα δεν εμφανίζονται ούτε συχνά ούτε συστηματικά μέχρι και τον 8ο μ.Χ. αιώνα. Σε κανένα κείμενο δεν ήταν η εμφάνιση των τόνων συχνή ή έστω συστηματική και τα τονικά σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για να διαφοροποιηθούν μεταξύ τους λέξεις που τις ξεχώριζε μόνο ο ρυθμός, ο τόνος και ο επιτονισμός της ομιλίας. Στις σύγχρονες εκδόσεις αρχαίων κειμένων χρησιμοποιούνται οι κανόνες που όπως είπαμε καθιερώθηκαν αργότερα.

Γράφει η φιλόλογος Καλλιόπη Κρασσά,

συγγραφέας του βοηθήματος: «Τονισμός στα αρχαία ελληνικά» έκδοσης taexeiola

Πηγή: dikaiologitika.gr