Στο νομό Σερρών, η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου είναι βεβαιωμένη από το 1162. Το 1333 υπάρχει, σύμφωνα με έγραφα βυζαντινών Αυτοκρατόρων, εβραϊκή κοινότητα στην πόλη της Ζίχνης.
Στην πόλη των Σερρών και στην περιοχή του κάστρου ζούσαν οι Ρωμανιώτες Εβραίοι, που μεταφέρθηκαν, μετά την πτώση της βασιλεύουσας και, με διαταγή του Βαγιαζήτ Β΄ στην Κωνσταντινούπολη.
Έγγραφο της Αγιορείτικης Μονής Βατοπεδίου του 1495 βεβαιώνει την παρουσία Εβραίων Asckenazzi στην πόλη των Σερρών στην γειτονιά των «σαράντα οντάδων» που, γεωγραφικά, ταυτίζεται με την περιοχή γύρω από την Εκκλησία της Αγίας Μαρίνας και του Αγίου Αντωνίου, περιοχή όπου κάποτε βρισκόταν ο χώρος του ιπποδρόμου της πόλης των Σερρών. Το 1487-1492 ήρθαν στα Σέρρας από την Ισπανία οι Σεφαρδείμ, ενώ αργότερα βρήκαν προστασία στην πόλη εβραϊκές οικογένειες που κατάγονταν από την Ιταλία, τη Σικελία και την Αφρική.
Η συναγωγή τους «KalCabol», ήταν μια από τις μεγαλύτερες στο βορειοελλαδικό χώρο και γύρω από αυτήν υπήρχαν: ένας χώρος για γυναίκες (Snoga), ένα ιεροσπουδαστήριο, μια ραβινική βιβλιοθήκη, σημαντική για το πλήθος των συγγραμμάτων που περιείχε, αναγνωστήριο, ξενώνας και δημοτικό σχολείο (Melbar).
Η αύξηση του πληθυσμού της κοινότητας στάθηκε η αιτία να δημιουργηθεί το 1850 μια ακόμη εβραϊκή συνοικία, με δική της συναγωγή και δημοτικό σχολείο.
Η οικονομική ευρωστία της πόλης των Σερρών την εποχή της τουρκοκρατίας μα και, στα μετά την αποτίναξη της σκλαβιάς χρόνια, οφείλει πολλά στην εμπορική δραστηριότητα των Σερραίων Εβραϊκής καταγωγής. Ο κινηματογράφος, το εμπόριο ξυλείας και καπνού, καθώς και οι τραπεζικές εργασίες ήταν δραστηριότητες ενταγμένες στον κύκλο των οικονομικών τους ενδιαφερόντων.
Με το Ολοκαύτωμα της πόλης των Σερρών το 1913, η εβραϊκή συναγωγή όπως και ολόκληρη η πυκνοκατοικημένη συνοικία τους, καταστράφηκαν εντελώς. Έτσι, το κέντρο βάρους της εβραϊκής δραστηριότητας, μεταφέρθηκε στην εκτός των τειχών συνοικία, τα γνωστά ως Εβραίικα, όπου σώζεται και το κάποτε ακμαίο δημοτικό τους σχολείο, στο οποίο σήμερα στεγάζονται το 6ο και 16ο Δημοτικά Σχολεία των Σερρών.
Την ημέρα του ολοκαυτώματος της πόλης των Σερρών, στις 28 Ιουνίου του 1913, εξακόσιοι Σερραίοι, γράφει ο ιστορικός της πόλης των Σερρών Πέτρος Πέννας, βρήκαν καταφύγιο και γλίτωσαν από το βουλγαρικό μαχαίρι στο αρχοντικό του Σερραίου Εβραϊκής καταγωγής Μεναχέμ Σιμαντώφ, που εξαγόρασε με εκατοντάδες λίρες τη ζωή των συμπολιτών του.
Η πολιτιστική δραστηριότητα των δυο εβραϊκών κοινοτήτων, που μιλούσαν ισπανικά στην ενδοκοινοτική τους επικοινωνία, είναι σημαντική. Στα πριν από το ολοκαύτωμα των Σερρών χρόνια δραστηριοποιούνται δυο πολιτιστικοί σύλλογοι: οι «Φίλοι της Προόδου» και οι «LomdeTora» (μελετητές της Τορά), που οργανώνουν θεατρικές παραστάσεις στην ισπανοεβραϊκή γλώσσα, με σκοπό την ενίσχυση των απόρων μαθητών των δυο κοινοτήτων. Μετά την καταστροφή του 1913 και, στα χρόνια του μεσοπολέμου, δραστηριοποιούνται πολιτιστικά δυο νέες Εβραϊκές αδελφότητες, η «ΜπικούμΧουλίμ» και η «Φρατερνιτέ».
Την άνοιξη του 1941 οι Βούλγαροι, ως σύμμαχοι των Γερμανών, μπαίνουν στην πόλη των Σερρών. Οι Σερραίοι, εβραϊκής καταγωγής, υποχρεώνονται, σύμφωνα με τις διατάξεις του Νόμου «για την προστασία του <βουλγαρικού> Έθνους» του 1941 και του Νόμου «περί βουλγαρικής υπηκοότητας» του 1942, σε γενική πληθυσμιακή απογραφή.
Οι Βουλγαρικές αρχές κατοχής, μετά την προσχώρηση της Αρμενικής κοινότητας στο «βουλγαρικό έθνος», κάλεσαν το Εβραϊκό Συμβούλιο της Κοινότητας. Η πρότασή τους, τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας να γίνουν Βούλγαροι υπήκοοι απορρίφθηκε πάραυτα, με μια γενναία απόκριση: «Στην Ελλάδα γεννηθήκαμε. Είμαστε Έλληνες. Δεν αλλάζουμε την εθνικότητά μας για κανένα λόγο, με καμιά αμοιβή…»
Έτσι άρχισε η παρακολούθηση της ζωής τους, που κράτησε έως και τη φοβερή νύχτα της 3ης προς την 4η Μαρτίου του 1943.
Πολλά προμηνούσαν την επερχόμενη συμφορά όμως, κανείς δεν πίστευε στο ξεπέρασμα της βαρβαρότητας του 1913 από τους Βούλγαρους κατακτητές. Πρώτο μήνυμα, η διαταγή από τους Βουλγάρους προς το Εβραϊκό Συμβούλιο, να παραδώσουν το μητρώο της κοινότητας. Ακολούθησε η αλλαγή των ταυτοτήτων, το ζωγράφισμα της πεντάλφα στις εξώπορτες των σπιτιών τους, το «στόλισμα» του στήθους τους μ΄ ένα κίτρινο αστέρι, η προσεκτική απογραφή τους από τους κατακτητές.
Κανείς δεν ήθελε να πιστέψει, αφού κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί το μέγεθος της επερχόμενης συμφοράς, κανείς δεν άκουγε το θάνατο, που ακόνιζε το κοφτερό του δρεπάνι.
Εκτιμούσαν, ακόμα και οι πιο σοφοί της Εβραϊκής Κοινότητας πως, ίσως, υπάρξει μια επανάληψη γεγονότων, σαν αυτά που είχαν ζήσει οι παππούδες τους από το 1487 έως και το 1492 στην Ισπανία, και αργότερα στην Σικελία και την Πολωνία, μια επανάληψη γεγονότων σαν αυτά που έζησαν οι Σερραίοι στην πρώτη βουλγαρική κατοχή. Δεν μπορούσαν να φανταστούν, πόσο διαφορετική θα ήταν η φοβερή νύχτα της 3ης προς την 4η Μαρτίου του 1943.
Μετά τη Συνδιάσκεψη του Wannsee (20.1.1942), για την “οριστική λύση του εβραϊκού ζητήματος στην Ευρώπη”, καθώς και τη συμφωνία της 22ας Φεβρουαρίου του 1943 που υπέγραψαν Γερμανοί και Βούλγαροι «…για εκτοπισμό των πρώτων 20.000 Εβραίων από τις νεοαποκτηθείσες χώρες της Θράκης και της Μακεδονίας», δόθηκε η διαταγή της σύλληψης των Εβραίων που ζούσαν στα Σέρρας.
Οι Βούλγαροι, με μυστικότητα και ταχύτητα στην προετοιμασία, με απίστευτη και τη νύχτα εκείνη σκληρότητα, συγκέντρωσαν όλα τα μέλη της Σερραϊκής Εβραϊκής Κοινότητας στην πλατεία της γειτονιάς τους (στα πλατάνια), που σχηματίζεται από τη συμβολή των οδών Ανατολικής Θράκης, Αθανασίου Αργυρού, Νικομήδειας, Νιγρίτης και 3ου Ιππικού Συντάγματος.
Οι φωνές των Βούλγαρων στρατιωτών, που είχαν τοποθετηθεί από νωρίς σε κάθε εξώπορτα σπιτιού στην φωταγωγημένη ειδικά εκείνη τη νύχτα γειτονιά, υπενθύμιζαν στους Σερραίους εβραϊκής καταγωγής πως, έχουν διαθέσιμο χρόνο μόλις δεκαπέντε λεπτών για να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους ενώ, ταυτόχρονα, απαγόρευαν κάθε κίνηση συμπαράστασης από τους χριστιανούς γείτονές τους. Τρομαγμένοι και αδυνατώντας να αντιληφθούν τι ακριβώς τους συμβαίνει, μερικοί ντυμένοι πρόχειρα μα, οι περισσότεροι, ουσιαστικά γυμνοί στην παγωνιά της ανοιξιάτικης νύχτας, χωρίς τη δυνατότητα να ρωτήσουν, γιατί τόσα πολυβόλα γύρω τους, γιατί τόσο μίσος στα μάτια των στρατιωτών, με μόνη τους έγνοια να μη χωριστούν οι οικογένειες, ακολουθούσαν ο ένας τον άλλο στο δρόμο προς το ολοκαύτωμά τους.
Οι τετρακόσιες εβδομήντα έξη ψυχές, βρεφών, παιδιών, νέων κοριτσιών και αγοριών, ανδρών και γυναικών, καθώς και των πρεσβυτέρων, αρπάχθηκαν εκείνη τη νύχτα από τα χέρια του δίκαιου ύπνου, για να οδηγηθούν στην κρύα αγκαλιά του θανάτου. Εγκατέλειψαν πανοικεί την αγαπημένη πόλη των Σερρών και οδηγήθηκαν, ίσως χωρίς ποτέ να φτάσουν, προς τα στρατόπεδα των Ναζί στο Κάτοβιτς της Πολωνίας, θύματα μιας φασιστικής εμμονής, που ήθελε την «οριστική λύση του Εβραϊκού ζητήματος» στην Ευρώπη. Μαζί τους, στο δρόμο του χαμού, και δεκαεννιά ομόθρησκοί τους από την κωμόπολη της Ζίχνης.
Κανένας Σερραίος εβραϊκής καταγωγής δε γύρισε πίσω. Χάθηκαν στα παγωμένα νερά του Δούναβη και ίσως, κάποιοι, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Κάτοβιτς της Πολωνίας.
Μετά τη μεταφορά τους προς τα στρατόπεδα εξόντωσης, η κινητή περιουσία τους μεταφέρθηκε με βουλγαρικά καμιόνια σε άγνωστο προορισμό, ενώ πράγματα του νοικοκυριού τους αρπάχθηκαν από τους Βουλγάρους εποίκους.
Η Σερραϊκή Εβραϊκή Κοινότητα είναι η μόνη σε όλη την Ευρώπη, που υπέστη πραγματικό ολοκαύτωμα, αφού ούτε ένα μέλος της δε γλίτωσε, ούτε ένα μέλος της δε γύρισε έστω και καταπονημένο έως θανάτου από τα βασανιστήρια, στην πατρογονική του εστία.
Με ιστορική παρουσία επτακοσίων χρόνων, μια πολυάνθρωπη κοινότητα, οικονομικά ακμαία και πολιτιστικά δημιουργική, η Σερραϊκή Εβραϊκή Κοινότητα, έπαψε να υπάρχει από το ξημέρωμα της 4 Μαρτίου του 1943.
Με αφορμή τη Μέρα του ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ. 27 Ιανουαρίου Μέρα μνήμης
Εξαφάνιση της Εβραϊκής Κοινότητας Σερρών 1943 Άγγελος Χατζηνικολάου
