Θεσσαλονίκη: Μια αναθηματική πλάκα «μιλάει» για την τραγική εξαφάνιση της Ταμάρ, της Νέλλυ και της Έστερ

Συσσίτιον του Ααρών Μποχώρ Ματαράσσο, ο οποίος συνεισέφερε τα μέγιστα δια την οικοδομήν του εις μνήμην της μακαριτίσσης συζύγου του Ταμάρ του Ααρών Ματαράσσο και των αγαπητών μακαριτών τέκνων του Νέλλυ Ααρών Ματαράσσο Έστερ Ααρών Ματαράσσο εξαφανισθέντων τραγικώς την 13 Ιαν/ρίου 1918 ως και του Ανρί Αλμπέρτο Ματαράσσο την 3η Αυγούστου 1928 Θεσ/νίκη τη Μαρτίου 1930 Δος άρτον εις τον πεινώντα Ζιακ Μοσσέ Μηχανικός Ε.Τ.Ρ

Μια αναθηματική πλάκα, εντοιχισμένη στο κτίριο επί της οδού Φλέμινγκ 17 (πρώην Μισραχή), «μιλάει», χωρίς να την ακούει κανείς, για την τραγική ιστορία τριών γυναικών: της Ταμάρ , της Νέλλυ και της Έστερ . Το κτίριο, έργο του πολιτικού μηχανικού Ζιακ Μοσσέ (Ζακ Μοσσέ)* , από το 1930 στέγαζε το κοινωφελές ίδρυμα «Ματανόθ Λαεβιονίμ» (Βοήθεια για τους απόρους), κατά τις δεκαετίες 1960 και 1970 χρησιμοποιήθηκε ως εντευκτήριο του Γ.Σ. ΜΑΚΑΜΠΗ, ενώ από το 1979 μέχρι σήμερα φιλοξενεί το Εβραϊκό Σχολείο Θεσσαλονίκης . Από την εντοιχισμένη αναθηματική πλάκα αρχίζει η άκρη του κουβαριού, από το οποίο ξετυλίγεται η ιστορία της οικογένειας Ματαράσσο, αλλά και ενός κομματιού της μικροϊστορίας της πόλης.

Ο Ααρών Ματαράσσο (1850-1943) ήταν έμπορος και χρηματιστής και με τη σύζυγό του Ταμάρ είχαν αποκτήσει τον Αλμπέρτο, τον Ισαάκ, τον Δαβίδ, την Νέλλυ, την Έστερ και την Αλίκη, ενώ ο Ανρί Αλμπέρτος ** που αναφέρεται στην εντοιχισμένη πλάκα ήταν ο δεύτερος γιος, ο οποίος πέθανε λίγο μετά τη γέννησή του . Ο Αλμπέρτος, ο οποίος ήταν ο μεγαλύτερος γιος, είχε πάει στη Λυών για να εργαστεί με τα ξαδέλφια του στο εμπόριο μεταξιού ,ο Ισαάκ σπούδαζε ιατρική στην Τουλούζη και ο μικρότερος αδελφός, ο Δαβίδ, σπούδαζε στη Λοζάνη. Η μητέρα τους, η Ταμάρ, μαζί με τις δυο μεγαλύτερες κόρες της , τη Νέλλυ και την Έστερ τόλμησε εν καιρώ Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου να επισκεφτεί τους γιους της στη Γαλλία. Στον γυρισμό από εκείνο το ταξίδι, οι τρεις γυναίκες έμελλε να χαθούν για πάντα. Κι έτσι ξεκληρίστηκε η μισή οικογένεια του Ααρών Ματαράσσο.

Πώς εξαφανίστηκαν η Ταμάρ, η Νέλλυ και η Έστερ;

Η απάντηση στο ερώτημα έρχεται από την ιστορικό Πωλίν Ματαράσσο, η οποία ήταν η σύζυγος του Ρομπέρτο Ματαράσσο, εγγονού του Ααρών. Οι τρεις γυναίκες χάθηκαν στα νερά της Μεσογείου κοντά στις ακτές της Σαρδηνίας, όταν υποβρύχιο βύθισε το καράβι με το οποίο γύριζαν από τη Γαλλία, όπως γράφει η Πωλίν Ματαράσσο, στον πρόλογο του βιβλίου «Talking until nightfall» του Ισαάκ Ματαράσσο. Όσον αφορά το όνομα του πλοίου, υπάρχουν μόνο εικασίες, καθώς τα ναυάγια στη Μεσόγειο την εποχή του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν σχεδόν καθημερινό φαινόμενο. Η Πωλίν Ματαράσσο στο συγκεκριμένο βιβλίο (σελ. 257, υποσημείωση 6) αναφέρει ότι το πλοίο στο οποίο επέβαιναν οι τρεις γυναίκες μπορεί να ήταν το Bosforo, ένα ιταλικό ατμόπλοιο με προορισμό τη Θεσσαλονίκη, που βυθίστηκε από υποβρύχιο U-28 στα ανοικτά των ακτών της Σαρδηνίας, στις 12 Ιανουαρίου 1918. Ωστόσο, η ίδια, στην εισαγωγή του βιβλίου «Κι όμως όλοι τους δεν πέθαναν» του Ισαάκ Ματαράσσο αναφέρει ότι ένα γερμανικό υποβρύχιο βύθισε το πλοίο που επέβαιναν οι τρεις γυναίκες κοντά στις ακτές της Σικελίας.

Από κατάλογο των πλοίων που βυθίστηκαν τον Ιανουάριο του 1918 προκύπτει ότι το ιταλικό φορτηγό πλοίο Bosforo τορπιλίστηκε από υποβρύχιο U-28 του Αυστροουγγρικού Ναυτικού και βυθίστηκε στη Μεσόγειο Θάλασσα, στα ανοιχτά του ακρωτηρίου Spartivento της Σαρδηνίας και ότι το πλήρωμά του επέζησε. Στον ίδιο κατάλογο αναφέρεται ότι στις 13 Ιανουαρίου 1918 (ημερομηνία που αναγράφεται στην αναθηματική πλάκα) ένα βρετανικό φορτηγό πλοίο, το Rapallo, τορπιλίστηκε από υποβρύχιο U-28 του Αυστροουγγρικού Ναυτικού και βυθίστηκε στη Μεσόγειο, σε απόσταση 1,5 ναυτικού μιλίου νότια του ακρωτηρίου Peloro της Σικελίας. Τότε έχασε τη ζωή του ένα μέλος του πληρώματος.

Η ζωή της οικογένειας Ματαράσσο μετά την τραγική απώλεια

Ο Ααρών Ματαράσσο, από το σοκ που υπέστη μετά τον τραγικό χαμό της γυναίκας και των δύο θυγατέρων του, άφησε τη δουλειά του στον γιο του Δαβίδ και ο ίδιος αφοσιώθηκε στις φιλανθρωπίες, με τις οποίες συνέχισε να ασχολείται μέχρι τα 80 του. Τον θυμούνταν «ως έναν σεμνό και αγαθό άνθρωπο, που η ζωή του ήταν αφιερωμένη σε μεγάλο βαθμό στα κοινά χωρίς επίδειξη και ματαιοδοξία».

Από τα παιδιά του, η Αλίκη παντρεύτηκε με τον έμπορο υαλικών Χαΐμ Μπενρουπή και μαζί τους έμενε ο Ααρών στην οδό Τσιμισκή . Αργότερα, το 1937, η οικογένεια της Αλίκης μετακόμισε στην Αθήνα και ο Ααρών εγκαταστάθηκε στο γηροκομείο της Ισραηλιτικής Κοινότητας . Ο Ισαάκ (1892 -1958) σπούδασε Ιατρική στην Τουλούζη, όπου ειδικεύτηκε στη δερματολογία. Εκεί ερωτεύτηκε την καθολική Γαλλίδα Ιρέν Ρευ (την αποκαλούσαν χαϊδευτικά Αντρέ) την οποία αργότερα, όταν επέτρεψε στην Ελλάδα, παντρεύτηκε σύμφωνα με το εβραϊκό θρήσκευμα. Το 1918, ασκώντας την Ιατρική στη Μασσαλία, προσέφερε σημαντικές υπηρεσίες κατά τη διάρκεια της πανδημίας της ισπανικής γρίπης στους κατοίκους της συνοικίας Estaque. Ο Ισαάκ Ματαράσσο επέστρεψε το 1920 στη Θεσσαλονίκη, η οποία όμως δεν ήταν αυτή που ήξερε καθώς μεγάλο μέρος της είχε καταστραφεί από την πυρκαγιά του 1917. Άνοιξε ιατρείο και απέκτησε φήμη ως δερματολόγος κατά τις δεκαετίες του ΄20 και του ΄30 και μάλιστα ανακάλυψε μια φτηνή, ασφαλή, ανώδυνη και 100% αποτελεσματική θεραπεία για τις φακίδες. Η θεραπεία γινόταν με μολύβια από διοξείδιο του άνθρακα σε στερεή μορφή ξηρού πάγου, που τοποθετούνταν επάνω σε κάθε φακίδα για συγκεκριμένα δευτερόλεπτα. Η μέθοδος αυτή δημοσιεύτηκε το 1932 στο ιατρικό περιοδικό Annales de Dermatologie. Μάλιστα, όπως αναφέρει η Πωλίν Ματαράσσο, η πρωτοπόρος στον χώρο των καλλυντικών επιχειρηματίας Ελίζαμπεθ Άρντεν τού ζήτησε να πάει στο Παρίσι να εργαστεί στην εταιρεία καλλυντικών, αλλά αυτός αρνήθηκε λέγοντας: «εγώ είμαι γιατρός». Όπως έγραψε ο γιος του Ισαάκ, Ρομπέρτο Ματαράσσο (1927-1982), ο πατέρας του, δύο φορές την εβδομάδα εξέταζε δωρεάν ασθενείς από τις φτωχογειτονιές της Θεσσαλονίκης και τους έδινε δωρεάν τα φάρμακα που έφτιαχνε ο ίδιος. Αυτή τη στάση την τήρησε και στη διάρκεια της κατοχής περιθάλποντας άρρωστους και τραυματίες Εβραίους.

Τα μαύρα χρόνια της Κατοχής

Στις 9 Απριλίου 1941 τα γερμανικά στρατεύματα κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη και λίγες ημέρες αργότερα οι Γερμανοί συνέλαβαν τα μέλη του εβραϊκού Κοινοτικού Συμβουλίου και τα έκλεισαν στο υπόγειο του Τμήματος Μεταγωγών. Εκείνες τις ημέρες, ομάδες με επικεφαλής τον Λάσκαρη Παπαναούμ, άρχισαν να κολλούν στις βιτρίνες των καφενείων και των χώρων εστίασης, αφίσες που έγραφαν: «οι Εβραίοι είναι ανεπιθύμητοι εις αυτό το κατάστημα». Στο τέλος του Απριλίου οι Γερμανοί ζήτησαν από τους Εβραίους να παραδώσουν τα ραδιόφωνα και λεηλάτησαν τα γραφεία της Κοινότητας και τις πλουσιότερες εβραϊκές βιβλιοθήκες. Στις 11 Ιουλίου 1942 οι Εβραίοι, ηλικίας 18-45 ετών, κλήθηκαν να παρουσιαστούν στην Πλατεία Ελευθερίας, όπου αναγκάστηκαν να στέκονται ακίνητοι κάτω από τον ήλιο, εξαναγκαζόμενοι να κάνουν γυμναστική μέχρι να εξαντληθούν και υποβαλλόμενοι σε ξυλοδαρμούς και άλλα βασανιστήρια. Οι Γερμανοί, αφού τους κατέγραψαν, τους έστειλαν σε καταναγκαστικά έργα. Η Ισραηλιτική Κοινότητα κατέβαλε στους ναζί 2,5 δισεκατομμύρια δραχμές για να τους απελευθερώσει.

Ο Ισαάκ Ματαράσσο και ο γιος του Ρομπέρτο δεν υποχρεώθηκαν να παρουσιαστούν στην Πλατεία Ελευθερίας επειδή δεν περιλαμβάνονταν στην ηλικιακή ομάδα που κλήθηκε (ο Ισαάκ ήταν 50 ετών και ο Ρομπέρτο 15 ). Στο τέλος του ίδιου χρόνου, οι ναζί κατάσχεσαν τις ανθούσες εβραϊκές επιχειρήσεις και κατέστρεψαν το Ισραηλιτικό Νεκροταφείο.

Στις 6 Φεβρουαρίου 1943 έφτασε στη Θεσσαλονίκη μια επιτροπή των SD με επικεφαλής τους Ντίτερ Βισλιτσένι και Αλόις Μπρoύνερ και έβαλε σε κίνηση τον μηχανισμό για το οριστικό ξεκλήρισμα των Εβραίων. Οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να φορούν το κίτρινο αστέρι του Δαβίδ και να κατοικούν στα τρία γκέτο που ιδρύθηκαν: ένα στη συνοικία των Εξοχών (στην περιοχή από Ευζώνων μέχρι 25ης Μαρτίου) , ένα στο κέντρο της Θεσσαλονίκης (στην περιοχή μεταξύ των οδών Εγνατία , Παναγίας Χαλκέων, Διοικητηρίου και Λαγκαδά) και ένα στην περιοχή κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό (στους συνοικισμούς Αγίας Παρασκευής, Ρεζή Βαρδάρ και Βαρώνου Χιρς). Όλοι οι Εβραίοι έπρεπε να εγκατασταθούν σε αυτά μέχρι τις 25 Φεβρουαρίου, ενώ τους απαγορεύτηκε η χρήση τηλεφώνων και δημοσίων μεταφορικών μέσων. Οι ναζί κρύβοντας τις πραγματικές τους προθέσεις, ισχυρίζονταν μέσω του αρχιρραβίνου Κόρετς, τον οποίο διόρισαν και πρόεδρο, ότι αποβλέπουν στην αναδιοργάνωση της Κοινότητας σε μια αυτόνομη περιοχή της πόλης, με δικό της δήμαρχο και Επιμελητήριο. Δημιούργησαν επίσης μια Εβραϊκή Πολιτοφυλακή και επέβαλαν στους Εβραίους να συντάξουν αναλυτικές δηλώσεις των περιουσιακών τους στοιχείων.

Τα γκέτο έκλεισαν για τους Εβραίους στις 6 Μαρτίου 1943 και η απόδραση από αυτά ήταν αδύνατη. Η οικογένεια του Ισαάκ Ματαράσσο πήγε στο γκέτο προσωρινού εγκλεισμού κοντά στη συνοικία των Εξοχών, στο σπίτι του Ζοζέφ Αμαρίλιο, στην οδό Σαρανταπόρου.

Ποιοι έζησαν και ποιοι χάθηκαν

Ο Ααρών Ματαράσσο που από το 1937 ζούσε στο γηροκομείο ήταν από τους πρώτους που εκτόπισαν οι Γερμανοί φορτώνοντας τους στα τρένα που θα τους οδηγούσαν στον θάνατο. Από τις περιγραφές του εγγονού του Ρομπέρτο προκύπτει ότι ήταν στο τρένο με την πρώτη αποστολή. «Κι όταν έγινε γνωστό ότι οι άρρωστοι, οι ηλικιωμένοι του γηροκομείου και τα παιδιά του ορφανοτροφείου είχαν επίσης εκτοπιστεί, αμέσως κατάλαβα τι σήμαινε αυτό, αν και κανείς δεν είχε αναφέρει το όνομα του παππού μου. Είδα τον πατέρα μου έτοιμο να λιποθυμήσει, είχε γίνει κατακίτρινος, έβγαλε το μαντήλι του και το πίεσε στα χείλη του, και είδα τη μητέρα μου να αναλύεται σε δάκρυα, τόσο αθόρυβα που κανείς δεν την πρόσεξε» γράφει ο Ρομπέρτο Ματαράσσο.

Ο Δαβίδ Ματαράσσο κατάφερε να ξεφύγει μαζί με τη γυναίκα του Ρασέλ και τα δύο έφηβα παιδιά του, τη Νινόν και τον Ανρί. Προηγουμένως τον είχαν κλείσει για 36 ώρες στο υπόγειο της Sicherheitsdienst (SD- Υπηρεσία Ασφάλειας) στην οδό Βελισσαρίου 42. Κατά τη διάρκεια της φυγής τους στην Αθήνα, οι Γερμανοί συνέλαβαν τη Ρασέλ και την Νινόν, αλλά με τη βοήθεια Ελλήνων χωρικών κατάφερα να δραπετεύουν. Η οικογένεια έζησε για δύο χρόνια στην Αθήνα, κρυμμένη. Όταν αρρώστησε και πέθανε η Ρασέλ, ο Δαβίδ και τα δύο παιδιά του διέφυγαν με βάρκα στην Τουρκία.

Η κόρη του Ααρών Ματαράσσο, Αλίκη, που ήταν παντρεμένη με τον Χαϊμ Μπενρουμπή, με την οικογένειά της επί σχεδόν δύο χρόνια κρύβονταν στην Αθήνα και στη συνέχεια στην Πάτρα. Στην Πάτρα τους φιλοξενούσε ένας φίλος τους γιατρός, ο οποίος, όταν οι Γερμανοί έφτασαν στην κλινική του και απαίτησαν να δουν αν κρύβει τον τον Χαϊμ Μπενρουμπή, τους απέτρεψε στο παρά πέντε λέγοντάς τους πως αν άνοιγαν την πόρτα δεν θα έβρισκαν τίποτε άλλο από έναν βαριά νοσούντα ασθενή και μάλιστα από μεταδοτική ασθένεια. Κι έτσι σώθηκε η οικογένεια.

Ο Ισαάκ με τον γιο του Ρομπέρτο παρέμειναν στο γκέτο, από όπου κατάφεραν να φύγουν χάρη στον Ολλανδό Λαζαριστή ιερέα Θεόδωρο Κατς και σε μια Ελληνίδα χορεύτρια σε νυχτερινό κέντρο, την Πόπη Βάλμπεργκ, η οποία ήταν παντρεμένη με έναν Εβραίο από τη Ρωσία, τον Βαλδίμηρο Βάλμπεργκ. Η Πόπη ήταν ασθενής του Ισαάκ και γνώριζε τον Μαξ Μέρντεν, ο οποίος ήταν ένας από τους υπεύθυνους για τον εκτοπισμό των Εβραίων της πόλης και τη μεταφορά τους στα στρατόπεδα του θανάτου. Σύμφωνα με ένα μέτρο, οι Εβραίοι που ήταν παντρεμένοι με άριες, απαλλάσσονταν από την παραμονή στο γκέτο και από την υποχρέωση να φορούν το κίτρινο αστέρι του Δαβίδ.

Στις 14 Μαρτίου 1943, μία μέρα πριν φύγει το πρώτο τρένο για το Αούσβιτς, ο πατέρας Κατς έφερε στους Ματαράσσο τα πιστοποιητικά της Ιρέν/Αντρέ. Στη συνέχεια, ο Ισαάκ με τον Ρομπέρτο πήγαν στο σπίτι της Πόπης και ζήτησαν τη βοήθειά της. «Για εσάς, γιατρέ, θα έκανα οτιδήποτε, το ξέρετε αυτό… Ναι, θα μιλήσω στον Μαξ απόψε. Δεν θα ενοχληθεί αφού τώρα ισχύει ο νόμος», του είπε η Πόπη και τους εξασφάλισε το Ausweis, δηλαδή την ταυτότητα που θα τους επέτρεπε να ζήσουν έξω από το γκέτο . Όμως το Ausweis έπρεπε να το πάρουν από την Κομαντατούρ, η οποία βρισκόταν εκτός της απαγορευτικής γραμμής. Ζήτησαν τη βοήθεια του πατέρα Κατς, ο οποίος και τους το έφερε. Έτσι κατάφεραν να βγουν από το γκέτο και να γλιτώσουν από την εκτόπιση και τον σχεδόν βέβαιο θάνατο στους θαλάμους αερίων.

Όμως οι περιπέτειες πατέρα και γιου δεν τελείωσαν αφού λίγες εβδομάδες αργότερα κάποιος γνωστός τους τούς κατέδωσε για συνεργασία με την αντίσταση και τους συνέλαβε η Εβραϊκή Πολιτοφυλακή. Ο Ισαάκ οδηγήθηκε στην οδό Βελισσαρίου, όπου ανακρίθηκε παρουσία του Εβραίου συνεργάτη των Γερμανών, επικεφαλής της Εβραϊκής Πολιτοφυλακής, Βιτάλ Χασσών. Στη συνέχεια, πατέρας και γιος οδηγήθηκαν στις φυλακές του Επταπυργίου σε ξεχωριστά κελιά. Τον Ιούλιο ένας Έλληνας φύλακας πλησίασε τον Ισαάκ και του είπε ότι στον ΕΛΑΣ χρειάζονται γιατρό και πρότεινε να τον φυγαδεύσει. Ο Ισαάκ δέχτηκε, υπό τον όρο να πάρει μαζί του τον γιο του. Έτσι, ο Ισαάκ και ο Ρομπέρτος βρέθηκαν στο βουνό με μια ομάδα ανταρτών, με επικεφαλής τον Βάρδα. Οι δρόμοι πατέρα και γιου χώρισαν στο βουνό και συναντήθηκαν ξανά, μετά από 16 μήνες, στη Θεσσαλονίκη. Η Ιρέν/Αντρέ όλο αυτό το διάστημα ζούσε μαζί με ένα ζευγάρι Εβραίων με ξένη υπηκοότητα, υπό την προστασία του ελβετικού προξενείου.

Από τους τρεις γιους του Ααρών Ματαράσσο , ο Αλμπέρτος , παρότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες για την πορεία του, σώθηκε και αυτός. Όπως αναφέρει η Πωλίν Ματαράσσο, τον χειμώνα του 1951-1953 ο Ισαάκ πήγε στη Γαλλία, όπου ζούσαν οι δυο αδελφοί του. Ο Αλμπέρτος είχε μια επιχείρηση ειδών υγραερίου στη Suresnes, κοντά στο Παρίσι, ενώ ο Δαβίδ είχε εμπορικές συναλλαγές στη Γαλλία, την Ελβετία και τη Βραζιλία.

Ο Ισαάκ, μετά την απελευθέρωση έγραψε τη μαρτυρία του για τους διωγμούς των Εβραίων της Θεσσαλονίκης στο βιβλίο του «Κι όμως όλοι τους δεν πέθαναν», το οποίο εκδόθηκε το 1948 από τις εκδόσεις Α. Μπεζές και Σία στην Αθήνα , ενώ δεύτερη έκδοσή του κυκλοφόρησε τον Μάρτιο του 2018 από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

*Ο Ζακ Μοσσέ σχεδίασε σημαντικά κτίρια της Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οποίων το Ολύμπιον, το Βοσπόριο Μέγαρο, το Όλυμπος Νάουσα και το συγκρότημα κατοικιών Ουζιέλ. http://www.salonikajewisharchitecture.com/ar24.html

**Η πληροφορία για τον θάνατο του Ανρί Αλμπέρτο αναφέρεται στο βιβλίο «Talking until nightfall» (σελ. 266, υποσημείωση 75)

Πηγές

1. Matarasso Isaac: Talking Unτil Nightfall-Remembering Jewish Salonica 1941-44, Bloomsbury Continuum, Great Britain 2020

2. Ισαάκ Ματαράσσο: Κι όμως όλοι τους δεν πέθαναν- Η καταστροφή των Ελληνοεβραίων της Θεσσαλονίκης κατά τη γερμανική κατοχή, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια 2018

3. Δημήτριος Ν Κασαπίδης Theodore Kats (1873 -1954) Ένας ταπεινός Ολλανδός Λαζαριστής στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου και η άγνωστη δράση του κατά τη διάρκεια της Κατοχής .The Eusebius Lab International Working Papers Series Eusebius Lab International Working Paper 2020/0 2

4. Ιστορία της εβραϊκής οικοδομικής και αρχιτεκτονικής δραστηριότητας στη Θεσσαλονίκη. Κτίρια με καταστήματα , γραφεία ή εργαστήρια (1922-1930. Έργο του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης με την υποστήριξη του Rothschild Foundation http://www.salonikajewisharchitecture.com/

5. Wikipedia -List of shipwrecks in January 1918 https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_shipwrecks_in_January_1918