Το έθιμο του «κουρμπανιού» βήμα-βήμα στο Καλαμπάκι Δράμας

Το «κουρμπάνι» στο Καλαμπάκι αποτελεί εγγεγραμμένο στοιχείο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας. 

Η προηγούμενη χρονιά ήταν ιδιαίτερα σημαντική για το Καλαμπάκι αφού τα τρία κορυφαία έθιμά μας, το κουρμπάνι, η Καλογεροδευτέρα και τα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα, με τις ενέργειες του Μορφωτικού Πολιτιστικού Συλλόγου Καλαμπακίου Δράμας εγγράφτηκαν στο ΕΕΑΠΚ. Τιμήσαμε έτσι με τον καλύτερο τρόπο τη συμπλήρωση εκατό χρόνων αδιάλειπτης τέλεσής τους!

Το «κουρμπάνι» στις 18 Ιανουαρίου, στον Άη Θανάση, είναι από τα ελάχιστα γνήσια πανηγύρια που απέμειναν και συνεχίζουν με τον ίδιο τρόπο στο νέο τόπο εγκατάστασης εδώ και εκατό χρόνια, έχοντας μετεξελιχθεί από έθιμο μιας συγκεκριμένης προσφυγικής ομάδας σε συλλογική έκφραση της κοινότητας που κατάφερε να διαμορφώσει την κοινή ταυτότητα πάνω σε μια μνήμη που δεν ήταν κοινή. Το «κουρμπάνι» δεν είναι απλά ένα έθιμο, είναι η συνάντηση τριών γενιών που κρατούν την υπόσχεση που δόθηκε από τους πρώτους κατοίκους του χωριού.

Οι αλλαγές στην διαδικασία των επιτελεστικών τελετουργιών του εθίμου αφορούν μόνον στους τρόπους που επιτυγχάνεται η ασφάλεια, η υγιεινή αλλά και οι σύγχρονες συνθήκες εθελοντικής εργασίας για τους ανθρώπους που προσφέρουν τον κόπο και τον χρόνο τους για να συνεχίσουν την παράδοση των προγόνων τους. Έτσι, το κουρμπάνι στο Καλαμπάκι, κατάφερε να διατηρήσει τον αρχικό του χαρακτήρα, δηλαδή την καθολική συμμετοχή, τον πυρήνα τέλεσής και την ακολουθία που κάθε πράξη έχει συνενώνοντας όλους όσοι επέλεξαν να ζήσουν στο χωριό διαμορφώνοντας κοινό σημείο αναφοράς. 

Όλα τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την παρασκευή του κουρμπανιού αποτελούν προσφορά των μελών της κοινότητας, αυτό δίνει αυτοδίκαια το δικαίωμα σε όλους να λάβουν. Η πρακτική αυτή διαφυλάσσει τον πάνδημο και διαγενεακό χαρακτήρα του. 

Κάθε στάδιο, ξεκινώντας απ’ τη γύρα και την ετοιμασία του χώρου, το άλεσμα για την παρασκευή του πλιγουριού, την μεταφορά του κρέατος, το τελετουργικό ανάμα των καζανιών το βράδυ της παραμονής, την ολονύχτια προετοιμασία, το γλέντι που ξεκινάει απ’ την παραμονή και συνεχίζει το πρωί ανήμερα έως αργά το βράδυ, το μοίρασμα σε όλους ανεξαιρέτως τους κατοίκους του χωριού και τους συμμετέχοντες στο πανηγύρι, μέχρι το καθάρισμα τις επόμενες ημέρες, πραγματοποιείται από εθελοντές και μόνο

Όποιες κι αν είναι οι καιρικές συνθήκες το έθιμο πραγματοποιείται χάρη στο μεράκι και την αγάπη των εθελοντών και των μελών του Μορφωτικού Πολιτιστικού Συλλόγου, των «κουρμπαντζήδων».

Έτσι και φέτος ξεκινήσαμε ξανά με τη «γύρα» στο χωριό την Κυριακή 7 Ιανουαρίου. Όλα τα σπίτια άνοιξαν τις πόρτες τους για να προσφέρουν για το κουρμπάνι. Οι μικροί και μεγάλοι κουρμπαντζήδες γύρισαν το χωριό πόρτα- πόρτα συνεχίζοντας την παράδοση που τους κληροδοτήθηκε.

Συνεχίζουμε τη διαδικασία της προετοιμασίας και τις επόμενες μέρες με τον ίδιο τρόπο, ετοιμάζοντας το χώρο τέλεσης του εθίμου που φέτος έχει πλήρως ανακαινιστεί με την φροντίδα του Μορφωτικού Πολιτιστικού Συλλόγου Καλαμπακίου και την αρωγή πολύτιμων χορηγών. Συνεχίζουμε φροντίζοντας να είναι όλα στη θέση τους , ώστε να μπορέσουν όλοι να μετέχουν στο μεγαλύτερο πανηγύρι του νομού μας και να μοιραστούν μαζί μας τη φλόγα της παράδοσης μας που εξακολουθεί να ζεσταίνει τις καρδιές των νέων ανθρώπων κάθε ηλικίας έναν αιώνα τώρα. 

Σας περιμένουμε να γιορτάσουμε και να τιμήσουμε τον Άγιο Αθανάσιο με το δικό μας μοναδικό τρόπο στο Καλαμπάκι, στις 17 & 18 Ιανουαρίου. 

Για τον Μορφωτικό Πολιτιστικό Σύλλογο, Αθανασία Θεοδωρίδου, πρόεδρος Δ.Σ.

Ιστορικό του εθίμου

Σύμφωνα με την παράδοση, ο Θεός κάθε χρόνο, το ξημέρωμα της γιορτής του Αγίου Αθανασίου, έστελνε στο προαύλιο του ναού των Κρυονεριτών ένα ελάφι, το οποίο αφού ξεκουραζόταν, «θυσιαζόταν» με την ευλογία του ιερέα νωρίς το πρωί της γιορτής από τους «κουρμπαντζήδες», οι οποίοι το μαγείρευαν και στη συνέχεια το μοίραζαν σε όλους τους κατοίκους.
Μια χρονιά που τα χιόνια ήταν πολλά, το ελάφι άργησε να έρθει και οι «κουρμπαντζήδες» θορυβημένοι από την καθυστέρηση, επέσπευσαν τη θυσία χωρίς να το αφήσουν να ξεκουραστεί, όπως το έθιμο απαιτούσε. Έκτοτε το ελάφι δεν ξαναφάνηκε ίσως γιατί, όπως πίστευαν οι Κρυονερίτες, ο Θεός θύμωσε μαζί τους επειδή δεν τήρησαν τους κανόνες της θυσίας . Από τότε, στη θέση του ελαφιού χρησιμοποιούσαν ταύρο ή αγελάδα. 

Το κουρμπάνι στο Καλαμπάκι

Το έθιμο ήρθε αυτούσιο στο Καλαμπάκι από τους Κρυονερίτες πρόσφυγες και γινόταν κάθε χρόνο με ευθύνη των «κουρμπαντζήδων».  Με τα χρόνια το χωριό μεγάλωνε και οι κάτοικοί του, ανεξάρτητα από την καταγωγή τους, διαφύλαξαν το κουρμπάνι θεωρώντας το πανηγύρι του Αγίου Αθανασίου το μεγαλύτερο γεγονός στην κοινωνική ζωή του χωριού. Το 1979 ιδρύεται από τους κατοίκους του Καλαμπακίου ο Μορφωτικός Πολιτιστικός Σύλλογος και περνά στα χέρια του η ευθύνη της διάσωσης και διατήρησης των τοπικών εθίμων και παραδόσεων. 

Αρχικά συγκροτείται, με την επιμέλεια και συμμετοχή του Μορφωτικού Πολιτιστικού Συλλόγου, επιτροπή κουρμπανιού. Η συμμετοχή στην ομάδα αυτή είναι εθελοντική και  ελεύθερη -όποιος έχει το μεράκι και την αγάπη για το έθιμο.. Κάθε χρόνο όλο και περισσότερα άτομα συμμετέχουν μικροί και μεγάλοι, παλιοί και νέοι.  Υπάρχουν άνθρωποι που για τριάντα και πλέον χρόνια δίνουν τις μέρες αυτές τον καλύτερο εαυτό τους για να γίνει το έθιμο.

Το κουρμπάνι βήμα-βήμα

Η προετοιμασία

Πρώτα απ’ όλα πρέπει να ετοιμαστεί ο χώρος που θα γίνει το κουρμπάνι. Τα καζάνια πλένονται και όσα χρειάζονται γάνωμα γανώνονται, τα φλόγιστρα που θα ανάψουν συντηρούνται και ελέγχονται, ο χώρος καθαρίζεται και ασβεστώνεται, τα ξύλα που χρειάζονται για την φωτιά συγκεντρώνονται, το σπιτάκι που γίνεται το ξεψάχνισμα του κρέατος στήνεται και κάθε λεπτομέρεια ελέγχεται δυό και τρεις φορές ώστε όλα να γίνουν όπως πρέπει. Κάθε εργασία είναι εθελοντική και όλα τα απαραίτητα υλικά προσφέρονται από κατοίκους και επαγγελματίες του Καλαμπακίου. 

Η «γύρα» στο χωριό

Οι «κουρμπαντζήδες» και τα μέλη του συλλόγου συγκεντρώνουν από όλους τους κατοίκους προσφορές σε σιτάρι, καλαμπόκι ή χρήματα. Η καθιερωμένη «γύρα» στο χωριό γίνεται συνήθως το πρώτο Σάββατο ή Κυριακή μετά τη γιορτή του Αι-Γιάννη. Το πρωί, συγκεντρώνονται όλοι οι εθελοντές κάθε ηλικίας και ξεκινούν πεζοί, με αγροτικά αυτοκίνητα να τους συνοδεύουν για να φορτώνουν τις προσφορές σε καλαμπόκι.Με κέφι και χτυπώντας τους τενεκέδες γυρνάνε όλο το χωριό, πόρτα-πόρτα, σε όλα ανεξαιρέτως τα σπίτια ζητώντας τη συνδρομή των κατοίκων για να γίνει το κουρμπάνι. 

 Με τα χρήματα που συγκεντρώνονται και την πώληση του καλαμποκιού που προσφέρθηκε αγοράζονται οι αγελάδες που θα χρησιμοποιηθούν. Το στάρι που προσφέρεται θα γίνει πλιγούρι την παραμονή από τους κουρμπαντζήδες για να βράσει με το κρέας .  Σήμερα με την αύξηση του πληθυσμού του Καλαμπακίου ένα ζώο δεν είναι αρκετό, γι’ αυτό χρησιμοποιούνται τέσσερα ή και περισσότερα. 

Τα ζώα επιλέγονται προσεκτικά με την παρουσία κτηνίατρου και στη συνέχεια οδηγούνται στο σφαγείο. Δείγματα στέλνονται για έγκριση της ποιότητας του κρέατος . Οι μοσχαροκεφαλές δε θα χρησιμοποιηθούν στην παρασκευή του κουρμπανιού, αλλά θα βγουν σε λαχειοφόρο αγορά από το Σύλλογο την ημέρα του κουρμπανιού.

Η παραμονή της γιορτής

Την παραμονή της γιορτής, στο προαύλιο της εκκλησίας, ξεκινά από το πρωί η προετοιμασία. Οι ρυθμοί είναι ιλιγγιώδεις γιατί όλα πρέπει να ‘να ι στη θέση τους, στην ώρα τους. Ο χώρος ετοιμάζεται, τα καζάνια που έχουν ήδη πλυθεί και γανωθεί παίρνουν τη θέση του πάνω από τα φλόγιστρα, τα ξύλα που θα χρησιμοποιηθούν για τα εξωτερικά καζάνια μπαίνουν στη θέση τους.  Αργά το πρωί γίνεται το  σπάσιμο και το «λίχνισμα» του σταριού,  ώστε το πλιγούρι να είναι έτοιμο για να μπει στα καζάνια

Το απόγευμα οι καμπάνες χτυπούν και μετά τον μέγα εσπερινό γίνεται η περιφορά της εικόνας. Την εικόνα σηκώνουν και πλαισιώνουν τα χορευτικά τμήματα του Μορφωτικού Πολιτιστικού Συλλόγου. 

Αμέσως μετά τα μέλη του Δ.Σ. με τη συνοδεία ζουρνάδων γυρνούν την αγορά του Καλαμπακίου και δίνουν έτσι το έναυσμα για το γλέντι που θα διαρκέσει δυο μέρες και θα γεμίσει όλες τις ταβέρνες του Καλαμπακίου με κόσμο που διασκεδάζει. Παράλληλα, οι προετοιμασίες συνεχίζονται.. Αργά το απόγευμα το κρέας τεμαχίζεται και μπαίνει στα καζάνια για να βράσει όλη νύχτα. 

Στις 11.30 το βράδυ είναι η ώρα «να μπει φωτιά στα καζάνια» και η διαδικασία ξεκινάει…

Η νύχτα και το ξημέρωμα

Η νύχτα είναι μέρα για τους ανθρώπους που δουλεύουν πυρετωδώς στο «κουρμπάνι» . Τα κρέας βράζει όλη νύχτα και οι κουρμπαντζήδες είναι επί ποδός συνέχεια για να φροντίζουν να υπάρχει φωτιά στα καζάνια που βρίσκονται στον εξωτερικό χώρο, να προσέχουν τα  φλόγιστρα, να ξαφρίζουν το κρέας. Όλη νύχτα κυλάει με δουλειά, πειράγματα και κέφι που αποτελεί το κύριο συστατικό της συνταγής για ένα καλό κουρμπάνι. Το ξημέρωμα βρίσκει τους κουρμπαντζήδες να έχουν ολοκληρώσει το βράσιμο του κρέατος.

Τώρα είναι η ώρα για το ξεψάχνισμα, πρέπει δηλαδή, να αφαιρεθούν τα κόκαλα και το λίπος και το κρέας να τεμαχιστεί σε μικρά κομμάτια για να είναι έτοιμο να μοιραστεί ως πρώτος μεζές μετά το πέρας της θείας λειτουργίας. Δουλειά επίπονη και δύσκολη.

 Ο ζωμός που έμεινε φιλτράρεται για να είναι καθαρός από μικρά κομματάκια κόκαλου και λίπος και ξαναμπαίνει στα καζάνια για να δεχτεί σε λίγο το πλιγούρι. 

Το πρωί της γιορτής

Νωρίς το πρωί οι καμπάνες χτυπούν καλώντας τον κόσμο στη θεία λειτουργία. Αμέσως μετά, καθώς ο κόσμος βγαίνει από την εκκλησία, τα μέλη του Συλλόγου έχουν ετοιμάσει και προσφέρουν σε όλους τον πρώτο μεζέ: λίγο κρέας και ένα ποτηράκι τσίπουρο. Οι ζουρνάδες αρχίζουν να παίζουν και τα χορευτικά τμήματα του συλλόγου σέρνουν το χορό πάνω στην πλατεία, όπου όλος ο κόσμος θα μπει να χορέψει. Λέγεται μάλιστα, πως όποιος χορέψει εκείνη τη μέρα θα «βγάλει πλιά», θα γεννήσουν δηλαδή οι κότες και τα ζωντανά του. 

Το πανηγύρι ξεκίνησε πια, ο κόσμος γλεντάει και όλοι περνούν για έναν καλό μεζέ και τσίπουρο στην υπαίθρια καντίνα που στήνει ο Πολιτιστικός με τους εθελοντές του για να μπορέσει να εξασφαλίσει τα απαραίτητα έσοδα. Μέσα στο κουρμπάνι, τίποτα δεν έχει χαλαρώσει, το πλιγούρι μπαίνει στα καζάνια για βράσει στο ζωμό του κρέατος και τώρα πια, χρειάζονται χέρια πολλά για να γυρνάνε συνεχώς το πλιγούρι πάνω από τη φωτιά για να μην «πιάσει».

‘Εξω το γλέντι συνεχίζεται χωρίς σταματημό. Αργά το μεσημέρι, στις 3 η ώρα τα όργανα σταματούν για λίγο. Είναι η στιγμή που ο ιερέας θα ευλογήσει το κουρμπάνι για να ξεκινήσει το μοίρασμα στους κατοίκους του χωριού και σε όλους τους παρευρισκόμενους. 

Ένας, ένας, με υπομονή περνούν από τον προαύλιο χώρο για να πάρουν το κουρμπάνι, κρέας και πλιγούρι. Η διανομή θα συνεχιστεί για ώρες, μέχρι να πάρει και ο τελευταίος, μέχρι να μοιραστεί όλο το κρέας, όλο το πλιγούρι. Τότε μόνο είναι η στιγμή που οι κουρμπαντζήδες θα πάρουν μιαν ανάσα, θα αφεθούν στο γλυκό ήχο του ζουρνά, στο ρυθμικό χτύπημα του νταουλιού…..

Το γλέντι θα συνεχιστεί το βράδυ στις ταβέρνες. Ένας Αη Θανάσης ακόμα πήγε καλά. Για τα μέλη του Πολιτιστικού Συλλόγου δεν τέλειωσε ακόμα, θα τελειώσει όταν όλα καθαριστούν και μπουν πάλι στη θέση τους, για να περιμένουν τον επόμενο χρόνο να τιμήσουν τον Άγιο με τον τρόπο που έμαθαν γενιά με γενιά, παππούς με εγγόνι, έτσι όπως πιάνεται το νήμα της ιστορίας, η κλωστή της παράδοσης.