Ένα γλυπτό υψώνεται στην καρδιά της Αντίς Αμπέμπα, μέσα στην εκτεταμένη περιοχή της Αφρικανικής Ένωσης. Οι περαστικοί κοντοστέκονται, παρατηρούν τις λεπτομέρειες του προσώπου, την απαλή συνοφρύωση, το ζωντανό βλέμμα, τις πτυχώσεις του πουκαμίσου…
Είναι ο Τζούλιους Νιερέρε (1922-1999), ο πατέρας του έθνους της Τανζανίας, αποτυπωμένος με εντυπωσιακή ρεαλιστικότητα από τον Θεσσαλονικιό γλύπτη Γιώργο Τσάρα, του οποίου η καλλιτεχνική πορεία περιλαμβάνει περισσότερα από 75 έργα σε δημόσιους χώρους στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Η επιλογή του έργου προέκυψε ύστερα από διεθνή πρόσκληση ενδιαφέροντος, την οποία εξέδωσε περιφερειακός θεσμός της Νότιας Αφρικής (SADC). Η τελική απόφαση ανήκε σε επιτροπή του υπουργείου Πολιτισμού της Τανζανίας. Ο Γιώργος Τσάρας θυμάται ακόμη την απαιτητική διαδικασία των πολλαπλών επιτροπών, αλλά και την ημέρα που η σημαντικότερη από αυτές ταξίδεψε στην Ελλάδα, εν μέσω της κρίσιμης φάσης της φιλοτέχνησης του πορτρέτου. Παρών ήταν και ο γιος του Νιερέρε (Madaraka Julius Nyerere), ο οποίος θα «αναγνώριζε» τον πατέρα του στο γλυπτό. «Ήρθαν για περίπου πέντε μέρες στο εργαστήριό μου στους Ταγαράδες. Πρόεδρος της επιτροπής ήταν ο 85χρονος γλύπτης- ζωγράφος prof Eliezer Elias Jengo, ένας από τους επιφανέστερους καλλιτέχνες της Τανζανίας, καθώς και ένας ακόμα γλύπτης, περίπου 40-45 ετών», αναφέρει. Το πορτρέτο διορθώθηκε εκεί, μπροστά τους, σε πραγματικό χρόνο. «Δούλευα το κεφάλι με ειδική πλαστελίνη που δεν ξεραίνεται. Έκαναν παρατηρήσεις, πρότειναν μικρές αλλαγές και τις διόρθωνα επιτόπου. Στο τέλος, ο γιος του Νιερέρε συγκινήθηκε τόσο, που δάκρυσε», θυμάται ο γλύπτης.
Η στάση του Γιώργου Τσάρα προκάλεσε έκπληξη στα μέλη της επιτροπής. «Μου είπαν ότι είναι πρωτοφανές κάποιος καλλιτέχνης τέτοιου επιπέδου να δέχεται παρατηρήσεις μπροστά σε τόσους ανθρώπους και να μεταβάλλει το έργο του εκείνη ακριβώς τη στιγμή», αναφέρει. Ο νεαρότερος γλύπτης, μάλιστα, το χαρακτήρισε ως «το σημαντικότερο μάθημα γλυπτικής» που έχει πάρει ποτέ του. Η μόνη ουσιαστική διαφωνία μεταξύ τους, είχε να κάνει με την αυστηρή έκφραση που απαιτούσαν για το πρόσωπο του Νιερέρε. «Στις περισσότερες εικόνες που τον έχω δει, ήταν πάντα γελαστός και προσιτός», υπογραμμίζει ο κ. Τσάρας και γι’ αυτό επιχείρησε να «γλυκάνει» κάπως την έκφραση.
Το ταξίδι του αδριάντα και η ξεχασμένη υπογραφή
Η υλοποίηση του έργου κράτησε σχεδόν δύο χρόνια, καθώς προηγήθηκαν δύο πρωτότυπα σε κλίμακα 1:10. Μετά την τελική έγκριση, ξεκίνησε η φιλοτέχνηση του αδριάντα στο πραγματικό του μέγεθος, ύψους τριών μέτρων και σε προκαθορισμένη στάση, όπως είχε ζητηθεί. Το πρόπλασμα δουλεύτηκε σε πλαστελίνη και στάλθηκε σε ειδικό χυτήριο στην Αθήνα, όπου ολοκληρώθηκε με την τεχνική του χαμένου κεριού. Ο καλλιτέχνης ήταν παρών σε κάθε στάδιο της διαδικασίας, όπως συνηθίζει -γι’ αυτό, άλλωστε, σπούδασε και χαλκοχυτική.
Για τη μεταφορά του έργου στην Αιθιοπία, τα αρχικά σχέδια προέβλεπαν θαλάσσια μεταφορά προς το Τζιμπουτί, ωστόσο προέκυψαν δυσκολίες που καθιστούσαν τη διαδρομή μη εφικτή. Έτσι αναζητήθηκε εξειδικευμένη λύση αερομεταφοράς. Με τη βοήθεια εταιρείας στον Πειραιά, το άγαλμα ταξίδεψε τελικά μέσω Ντουμπάι στην Αντίς Αμπέμπα.
Ο Γιώργος Τσάρας βρέθηκε και ο ίδιος στην Αιθιοπία, στην τελετή αποκαλυπτηρίων τον Φεβρουάριο του 2024, παρουσία πολλών ηγετών και πλήθους κόσμου. Εκεί είδε για πρώτη φορά το έργο τοποθετημένο στο σημείο που είχε επιλεγεί. Και κάπου στο πλάι του βάθρου, παρατήρησε την υπογραφή του, μια υπογραφή που …δεν είχε βάλει ο ίδιος. «Για μία ακόμη φορά είχα ξεχάσει να υπογράψω έργο μου! Μου τηλεφώνησαν από το χυτήριο, τους είπα να γράψουν εκείνοι το όνομά μου, κι έτσι έγινε», λέει χαμογελώντας. Το περιστατικό φανερώνει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τη θέση του καλλιτέχνη στο δημόσιο χώρο.
Η δημόσια τέχνη, η ηθική και οι πρώτες φιλοσοφικές επιρροές
«Ο Αριστοτέλης είπε ότι η δημόσια τέχνη οφείλει να είναι ηθική, γιατί διαπαιδαγωγεί τους πολίτες και αναδεικνύει τις αρχές της πόλης», σημειώνει ο κ. Τσάρας. Τη φράση αυτή την είχε αναρτήσει και στο εργαστήριο γλυπτικής του ΑΠΘ, ως οδηγό για τους φοιτητές του. «Επίσης, ο Νίτσε είπε ότι η αισθητική είναι η ηθική του μέλλοντος. Εγώ πλέον αντικατέστησα τη λέξη “ ηθική” με το “ ήθος”, κι αυτό ακολουθώ».
Σε αυτό το πλαίσιο, ο ίδιος εντάσσει και μία από τις σκέψεις που τον καθόρισαν ήδη από τα πρώτα βήματα της πορείας του: «“ Όψεις των αδήλων τα φαινόμενα” – η σκέψη του Αναξαγόρα. Είναι το κέντρο του ανθρώπινου πολιτισμού, αλλά και η απόλυτη καμπή για μένα. Μέσα από αυτήν, ασυνείδητα απλώνεται ο κόσμος, ανοίγει ο δρόμος, ξεκινά το ταξίδι της ανακάλυψης -της αποκάλυψης- της δικής μου ιδιοτροπίας», αναφέρει.
Το ρητό του Αριστοτέλη εμφανίστηκε αργότερα στη ζωή του, όταν άρχισε να ασχολείται με τα έργα δημόσιου χώρου, συνδέοντας τη φιλοσοφία με την πράξη της γλυπτικής.
Η τραυματική του σχέση με την τέχνη
Ο Γιώργος Τσάρας γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή της Ανάληψης. Η πρώτη του συνάντηση με την τέχνη ήρθε απροσδόκητα, στο μάθημα ξυλογλυπτικής της Ε’ Δημοτικού. «Μας έδωσαν μια εταζέρα με χαραγμένα σχήματα και τη σκαλίζαμε με μαχαιράκι. Τελείωσα πρώτος και μετά έφτιαξα και των συμμαθητών μου. Το αποτέλεσμα ήταν τόσο όμορφο, που οι μητέρες κάποιων παιδιών μού έστελναν τις κασετίνες, όπου φύλαγαν τα κοσμήματά τους, για να τις σκαλίσω. Για αντάλλαγμα, μου έδιναν δύο δραχμές», θυμάται.
Όταν τελείωσαν όλες οι παραγγελίες, η ανάγκη του να συνεχίσει να δημιουργεί τον οδήγησε στις ξύλινες σχολικές κασετίνες της τάξης. Όταν η δασκάλα χειροτεχνίας ζήτησε να τις δει -αγνοώντας ότι όλες ήταν δουλειά του ίδιου ανθρώπου, επαίνεσε τις δύο πρώτες, αλλά θεωρώντας αδύνατο να έχουν όλοι πετύχει τόσο υψηλό επίπεδο, εξοργίστηκε στην τρίτη. «Χαστούκισε τον συμμαθητή, ζητώντας να ομολογήσει. Τα παιδιά πετάχτηκαν με χαρά να πουν ότι τα είχα φτιάξει εγώ. Τότε, η δασκάλα με έβαλε στο πρώτο θρανίο, μάζεψε τις κασετίνες και τις έσπασε μία μία στο κεφάλι μου. Ακόμα θυμάμαι τον ήχο που έκαναν τα μολύβια μέσα τους καθώς χτυπούσαν», λέει. Από εκείνη τη μέρα αποφάσισε πως «η τέχνη πονάει» και την εγκατέλειψε.
Από τη μαθηματική μοίρα στην Καλών Τεχνών
Παρότι δεν διάβαζε συστηματικά, είχε το χάρισμα να μαθαίνει γρήγορα. Στις εξετάσεις για την Α’ Γυμνασίου διακρίθηκε στα μαθηματικά και έγινε δεκτός στο ειδικό πειραματικό τμήμα υπό την επίβλεψη του Μαθηματικού Τμήματος του ΑΠΘ. Εκεί γνώρισε και τον στενό του φίλο Γιώργο Αμπατζή, έναν εξαιρετικό μαθητή στις θετικές επιστήμες.
Στο τέλος της φοίτησής τους, έδωσαν εξετάσεις: ο Τσάρας στο Φυσικομαθηματικό και ο φίλος του στο Πολυτεχνείο. Ο ίδιος πέτυχε, ο φίλος του -παραδόξως- όχι, κι έτσι αποφάσισε να ξαναδώσει, ζητώντας από τον Τσάρα να κάνει το ίδιο για συμπαράσταση. Χωρίς προετοιμασία, ο Τσάρας έχασε την Αρχιτεκτονική για μία μονάδα και πέρασε ξανά στο Μαθηματικό. «Θα έλεγε κανείς πως η μοίρα μου ήταν να γίνω μαθηματικός», λέει σήμερα, συμπληρώνοντας: «Πολύ αργότερα κατάλαβα ότι η μοίρα υπάρχει για να την ανατρέπουμε».
Στη σχολή πήγε, όμως δεν πήρε το πτυχίο του, αφού άφησε τέσσερα μαθήματα, γιατί στο μεταξύ, εισχώρησε πάλι το μικρόβιο της τέχνης μέσα του. «Με τον Γιώργο είχαμε νοικιάσει ένα μικρό διαμέρισμα κοντά στην οδό Παρασκευοπούλου. Αυτός αποφάσισε να κάνει μια ασπρόμαυρη pop art εικόνα στον τοίχο. Τον είδα και θέλησα να δοκιμάσω κι εγώ. Διαπίστωσα ότι μου άρεσε πάρα πολύ, αυτός σταμάτησε και εγώ γέμισα όλο το σπίτι», θυμάται. Πέρα από τους αγαπημένους του ροκ σταρ, στους τοίχους εμφανίστηκαν μορφές, όπως ο Τσε Γκεβάρα και εικόνες από το δράμα της Μπιάφρα.
Τα βράδια, ο Γιώργος Τσάρας κρατούσε το περίπτερο του πατέρα του στη Βασιλίσσης Όλγας, το πρώτο στη Θεσσαλονίκη που άρχισε να διανυκτερεύει. Για να περνούν οι ώρες σχεδίαζε σε ένα μπλοκάκι -το οποίο έχει έως σήμερα. «Καμιά φορά έρχονταν κάποιοι φοιτητές που δεν είχαν ύπνο, κάθονταν έξω από το περίπτερο και ένας από αυτούς μου είπε ότι είναι πολύ ωραία τα σχέδιά μου και μου πρότεινε να πάω να τα δείξω στον Νίκο Σαχίνη, καθηγητή εικαστικών της Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου. Αν και είμαι πάρα πολύ ντροπαλός, δεν ξέρω πώς, πήρα το θάρρος και πήγα», σημειώνει.
Ο καθηγητής εντυπωσιάστηκε και του πρότεινε να παρακολουθεί το μάθημά του μαζί με τους φοιτητές της Αρχιτεκτονικής. «Από την πρώτη φορά, το έργο μου ξεχώρισε», λέει. Λίγο αργότερα, βρέθηκε να δουλεύει στο εργαστήριο του Σαχίνη, ενώ παρακινήθηκε να δώσει εξετάσεις για τη Σχολή Καλών Τεχνών, την ύπαρξη της οποίας αγνοούσε έως τότε, αφού δεν ήταν σκοπός του να γίνει καλλιτέχνης.
Η περίοδος εκείνη ήταν οικονομικά εξαιρετικά δύσκολη. Ένας από τους ανθρώπους που τον στήριξαν ήταν ο ιδιοκτήτης φροντιστηρίου Βρασίδας Βλαχόπουλος: δεν του πήρε χρήματα για τα δίδακτρα, καθώς διαπίστωσε ότι αγνοεί ακόμα και πολύ βασικές τεχνικές, όπως το ότι ξύνουν το κάρβουνο, ενώ όταν του το ζήτησε, δέχτηκε να του παραχωρήσει τον χώρο του φροντιστηρίου για να κοιμάται (στα τραπέζια) επί 40 μέρες…
Ο Τσάρας πέρασε τελικά στη Σχολή το φθινόπωρο του ’73 και διακρίθηκε πέντε φορές. Υπήρξε υπότροφος του ΙΚΥ και πήρε διπλώματα σε Χαλκοχυτική, Γυψοτεχνική και Τεχνολογία υλικών.
Έργο ζωής και έντονη παρουσία στη Θεσσαλονίκη
Ως γλύπτης έχει τιμηθεί με 32 βραβεία σε διαγωνισμούς στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ περισσότερα από 75 έργα δημόσιας γλυπτικής του βρίσκονται σε Ελλάδα, Γερμανία, Κύπρο, ΗΠΑ, Αυστραλία και σε ιδιωτικές συλλογές. Παράλληλα, διετέλεσε επί σειρά ετών καθηγητής και διευθυντής του Εργαστηρίου Γλυπτικής της Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ και σήμερα είναι Ομότιμος Καθηγητής. Έχει δύο εργαστήρια, ενώ αυτό στους Ταγαράδες θεωρείται το πιο οργανωμένο και εξοπλισμένο εργαστήριο γλυπτικής στη Βόρεια Ελλάδα.
Σήμερα έχει περίπου 17 έργα στη Θεσσαλονίκη, κάποια από τα πιο γνωστά -εκ των οποίων είναι οι «Πύλες» έξω από το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ο «Ορίζοντας της Συνύπαρξης» στη Νέα Παραλία, το τοπόσημο της Θέρμης στην είσοδό της, καθώς και ο ανδριάντας του Αριστοτέλη στο κτήριο διοίκησης του ΑΠΘ, ο οποίος φιλοτεχνήθηκε μαζί με ένα έργο σύγχρονης αισθητικής από νέον ως φόντο, μήκους 18 μέτρων και τίτλο «το ένα και το άπειρο», που αποδίδει την ιδέα και το έργο του πανεπιστήμονα στον τομέα των φυσικών επιστημών…
Βαρβάρα Καζαντζίδου
ΠΗΓΗ ΑΠΕ-ΜΠΕ
